Τα υπεραιωνόβια πλατάνια της Θεσσαλονίκης

Επιβίωσαν από πολέμους, επαναστάσεις, πυρκαγιές – θα αντέξουν τον 21ο αιώνα;

Τα τέσσερα υπεραιωνόβια πλατάνια της Θεσσαλονίκης στέκουν σιωπηλοί μάρτυρες της ιστορίας της πόλης για δύο και πλέον αιώνες. Έχουν επιβιώσει από σεισμούς, πολέμους, επαναστάσεις, ακόμη και την καταστροφική πυρκαγιά του 1917. Το ερώτημα σήμερα είναι εάν αυτά τα ζωντανά μνημεία της φύσης θα καταφέρουν να αντέξουν τις αστικές προκλήσεις του 21ου αιώνα.

Και τα τέσσερα πλατάνια βρίσκονται εντός των τειχών της παλιάς πόλης. Τα αιωνόβια πλατάνια, είδους Platanus orientalis L. (Πλάτανος ο Ανατολικός), μελετήθηκαν και δενδροχρονολογήθηκαν από ομάδα επιστημόνων, η οποία ζήτησε να ανακηρυχθούν «Διατηρητέα Μνημεία της Φύσης». Το αίτημα πήρε μεγάλη προβολή, η πρόταση όμως απορρίφθηκε από την αρμόδια δασική υπηρεσία. Το σκεπτικό; Τα δέντρα βρίσκονται μέσα στον αστικό ιστό, και ως υπέργηρα εγκυμονούν κινδύνους.

Ο Δρ Νικόλαος Γρηγοριάδης, Διευθυντής Ερευνών στο Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών, εξηγεί ότι παρά τις προτάσεις για μέτρα προστασίας (προειδοποιητικές πινακίδες για τους πολίτες, να μην τοποθετούνται παγκάκια κοντά τους και να υποστηρίζονται τα επικίνδυνα κλαδιά και ολόκληρο το δέντρο), ελάχιστα έχουν γίνει, με αποτέλεσμα η δασική υπηρεσία να αποφεύγει τη διαδικασία ανακήρυξης.

Ο αρμόδιος αντιδήμαρχος Πρασίνου και Περιβάλλοντος του Δήμου Θεσσαλονίκης Βασίλης Διαμαντάκης απάντησε ότι το ζήτημα της προστασίας των πλατανιών είναι υπό διερεύνηση και ότι λαμβάνονται μέτρα, όταν διαπιστώνεται «δια γυμνού οφθαλμού ότι υπάρχει ζήτημα με την κλίση των κλαδιών». Παράλληλα, ο δήμος εξετάζει να μπει σήμανση που να εξηγεί την ιστορικότητά τους. «Το σημαντικότερο είναι να συνεχίσουμε να συμβιώνουμε με τα πλατάνια χωρίς να γίνει κάποιο ατύχημα και γι’ αυτό παρακολουθούμε την κατάστασή τους».

Βάσει του νόμου, διατηρητέα μνημεία της φύσης ορίζονται μεταξύ άλλων δέντρα-μνημεία με μεγάλη οικολογική και ιστορική αξία. Όπως θα δούμε, οι τέσσερις πλάτανοι της πόλης πληρούν αυτή την προϋπόθεση και με το παραπάνω.

1. Πλάτανος 245 ετών – Κάστρα

Το εν λόγω πλατάνι βρίσκεται στα παλιά σύνορα μεταξύ της τουρκικής συνοικίας Iki Şerife και της ελληνικής συνοικίας της Μονής Βλατάδων. Η περιοχή αναπτύχθηκε προς το τέλος του 18ου αιώνα με την αύξηση των Τούρκων κατοίκων, με κεντρικό δρόμο τη σημερινή οδό Ακροπόλεως, όπου βρίσκεται το δέντρο. Δίπλα του υπήρχε δημόσια κρήνη, η οποία κατεδαφίστηκε στον Μεσοπόλεμο, όταν έγιναν εργασίες για τη διεύρυνση της Ακροπόλεως και τη διάνοιξη της «Πορτάρας».

Στην παρακείμενη κατοικία που κατεδαφίστηκε λειτουργούσε κάποτε η ταβέρνα «Πλάτανος», αργότερα ένα βιβλιοπωλείο και τα τελευταία χρόνια το μπαρ «Ληθηνόη». Η ανάπτυξη του πλατάνου, που έχει κατά τους ειδικούς ηλικία 245 και όχι 830 ετών όπως εσφαλμένα αναφέρεται κατά καιρούς, ευνοήθηκε από την ύπαρξη τόσο των κοντινών εγκαταστάσεων ύδρευσης, όσο και από τον φυσικό χείμαρρο της Ροτόντας που ξεκινούσε από την περιοχή.

Το πλατάνι έχει σήμερα στηθιαία διάμετρο 122 εκ. και ύψος 12 μέτρων. Το μεγαλύτερο μέρος του κορμού του έχει νεκρωθεί, όμως διατηρεί ακόμα έναν ζωντανό ιστό στη δυτική πλευρά. Ο κορμός του στηρίζεται σε μια κολώνα από οπλισμένο σκυρόδεμα, κατασκευασμένη από τον Δήμο Θεσσαλονίκης πριν από 30 χρόνια. Η θεμελίωση της κολώνας και άλλα έργα οδοποιίας προκάλεσαν όμως απώλειες στο ριζικό του σύστημα, ενώ το έδαφος στην περιοχή, που είναι καλυμμένο από άσφαλτο και μπετόν, δυσχεραίνει τον αερισμό και αυξάνει τη συμπίεσή του.

Οι επιστήμονες κατέταξαν τον κορμό του ως ακραίας, το ριζικό σύστημα ως υψηλής, και την κόμη ως χαμηλής επικινδυνότητας.

2. Πλάτανος 211 ετών – Τουρκικό προξενείο

Το πλατάνι βρίσκεται στην περιοχή που ήταν γνωστή ως «Τουρκομαχαλάς», καθώς εκεί ζούσαν κυρίως Τούρκοι. Από το σημείο διερχόταν ο ίδιος χείμαρρος που ξεκινούσε από την περιοχή που βρίσκεται ο πλάτανος στα Κάστρα.

Η Αποστόλου Παύλου, όπου φύεται ο πλάτανος, διατηρεί την παλαιά ρυμοτομία και μάλιστα οι κυβόλιθοι με τους οποίους ήταν στρωμένος ο δρόμος βρίσκονται ακόμα στο ίδιο σημείο. Η περιοχή αναδιαμορφώθηκε πρόσφατα, όμως το ριζικό σύστημα έχει επιβαρυνθεί τόσο από παλαιότερα όσο και από σύγχρονα έργα οδοποιίας. Στο παρελθόν το πλατάνι υπέστη επίσης πολλαπλές πληγώσεις από διερχόμενα οχήματα μεγάλου ύψους, καθώς η οδός Αποστόλου Παύλου δεν έφερε καμία προειδοποιητική σήμανση. Το ύψος του σήμερα είναι 21 μ. και η στηθιαία του διάμετρος 117 εκ.

Οι συνεχείς επεμβάσεις στο δυτικό τμήμα της κόμης για λόγους ασφαλείας από το προξενείο καθιστούν, σύμφωνα με τους επιστήμονες, αναγκαία την αραίωσή της στο ανατολικό τμήμα, ώστε να μειωθεί η επιβάρυνση. Όσον αφορά το ριζικό σύστημα, έχει δεχθεί επανειλημμένα πληγώσεις με αποτέλεσμα την πιθανή απώλεια στηρικτικών ριζών. Επιπλέον, ο κακός αερισμός του εδάφους καθιστά πιθανή την ύπαρξη σήψης.

Ο κορμός και το ριζικό σύστημα του πλατάνου θεωρούνται υψηλής και η κόμη του χαμηλής επικινδυνότητας.

3. Πλάτανος 316 ετών – Ανάκτορα Γαλερίου

Στην Πλατεία Ναυαρίνου, δίπλα στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου του Γαλεριανού συγκροτήματος, βρίσκεται ένα πλατάνι που έστεκε την εποχή της τουρκοκρατίας δίπλα στη δημόσια κρήνη Büyük Çeşme (Μεγάλη Βρύση). Η βρύση αυτή αντλούσε νερό από την Μονή Βλατάδων, όπως και εκείνη στην περιοχή του πλατάνου στα Κάστρα.

Ο πλάτανος αποτελούσε το κέντρο της συνοικίας Akce Mescid (Λευκό Τέμενος), και ήταν τόπος λατρείας και συνάντησης των μεσοαστικών στρωμάτων. Η συνοικία αυτή ήταν πολυπληθής και η μόνη τουρκική κοντά στη θάλασσα, καθώς οι υπόλοιπες ήταν συγκεντρωμένες πάνω από την οδό Εγνατία.

Από το 1950 μέχρι και το 2014, οπότε και ολοκληρώθηκε η αποκατάσταση των αρχαιολογικών ευρημάτων, το πλατάνι κατάφερε να επιβιώσει των ανασκαφών. Επέζησε επίσης της μεγάλης πυρκαγιάς του 1917, η οποία έφτασε μέχρι την τοποθεσία του. Το συγκεκριμένο πλατάνι έχει στηθιαία διάμετρο 124 εκ. και ύψος 24 μ., διαστάσεις σημαντικές, καθώς αναπτύσσεται σε έναν πυκνά δομημένο αστικό ιστό, στο κέντρο της πόλης.

Η πλατεία Ναυαρίνου είναι ένας χώρος πρασίνου και συνάθροισης, που προσφέρει στο δέντρο αρκετό χώρο για να αναπτυχθεί, όμως τα αλλεπάλληλα έργα έχουν προκαλέσει σημαντικές αλλαγές στο έδαφος και πιθανώς έχουν επηρεάσει το ριζικό του σύστημα.

Η επικινδυνότητα του κορμού και της κόμης αξιολογήθηκε ως υψηλή.

3. Πλάτανος 241 ετών – Περιοχή Λευκού Πύργου

Λέγεται πως κάτω από το φύλλωμα του δέντρου συγκεντρώθηκε ο ένοπλος πυρήνας του κινήματος της Εθνικής Άμυνας τον Αύγουστο του 1916. Στην ίδια πλατεία μεταφέρθηκε το 1933 το ιστορικό καφέ «Ντορέ». Ο πλάτανος έχει ύψος 26,4 μ. και στηθιαία διάμετρο 140 εκ. Εκτιμάται ότι στο σημείο αυτό βρίσκονταν οι εκβολές του χειμάρρου της Ροτόντας. Ο ελεύθερος χώρος στον οποίο αναπτύσσεται από τα τέλη της δεκαετίας του 1930 ευνόησε την ανάπτυξή του και σήμερα φέρει πυκνή κόμη μεγάλου μεγέθους, η οποία καλύπτει έκταση 500 τ.μ.

Σε αρκετά κλαδιά παρατηρούνται πληγώσεις, εξογκώματα και αβαθείς κοιλότητες, που αποτελούν υποβόσκοντες κινδύνους για τους διερχόμενους πολίτες. Παρά τη μεγάλη ηλικία του και τις αντιξοότητες που αντιμετωπίζει εντός του αστικού περιβάλλοντος, το εσωτερικό του κορμού φέρει μικρό ποσοστό προχωρημένης σήψης. Όμως η συνεχής διέλευση οχημάτων επιβαρύνει το έδαφος με υπολείμματα από φθαρμένα ελαστικά και η έλλειψη δενδροδόχου ή οπών περιφερειακά δυσχεραίνει τον αερισμό του.

Το δέντρο αξιολογήθηκε ως μέτριας επικινδυνότητας, τόσο όσον αφορά τον κορμό όσο και την κόμη του.

Πληροφορίες αντλήθηκαν από την ειδική έκθεση για την κήρυξη των αιωνόβιων πλατανιών του δήμου Θεσσαλονίκης ως «Διατηρητέων Μνημείων της Φύσης» που εκπόνησε ομάδα επιστημόνων το 2019.

Ευχαριστούμε την Ομάδα Παλιές Φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης για την ευγενική παραχώρηση των ιστορικών φωτογραφιών των πλατάνων.

#TAGS

Άνω Πόλη Γειτονιές Ιστορία Περιβάλλον Φύση