Ξενάγηση στη σκοτεινή μνήμη της πόλης των φαντασμάτων
Από τη δολοφονία Λαμπράκη μέχρι τον δράκο του Σέιχ Σου, ο Τάσος Παπαδόπουλος αναδεικνύει ιστορίες που σημάδεψαν την πολιτική και κοινωνική ιστορία της Θεσσαλονίκης και της χώρας
- Αντώνης Ρεπανάς
- Αλέξανδρος Αβραμίδης
- 26/11/2024
Η σκοτεινή μνήμη της Θεσσαλονίκης κουβαλά ένα βαρύ φορτίο αίματος και πολιτικής βίας. Ο ιστορικός-αρχαιολόγος Τάσος Παπαδόπουλος μας ξεναγεί στα σημεία όπου εκτυλίχθηκαν σκοτεινές ιστορίες που σημάδεψαν την πόλη κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα.
Ένα τραγούδι ραπ ακούγεται από ένα ηχείο και ανακατεύεται με τον θόρυβο του πολυσύχναστου δρόμου. Μια παρέα νέων κάθεται στην άκρη της πρώτης προβλήτας του λιμανιού της Θεσσαλονίκης. Συζητούν πίνοντας μπύρες. Αγκαλιασμένα ζευγαράκια χαζεύουν τα φώτα της πόλης καθώς καθρεφτίζονται στα νερά του Θερμαϊκού. Ίσως κανείς τους δεν γνωρίζει ότι σε αυτό το σημείο έχουν εξελιχθεί ορισμένες από τις πιο διαβόητες ιστορίες της σκοτεινής μνήμης της πόλης.
Σε αυτή την προβλήτα σύρθηκε από τον βαρκάρη Λάμπρο Αντώναρο η σορός του δολοφονημένου Αμερικανού δημοσιογράφου Τζορτζ Πολκ. Στα αριστερά τους, βρίσκεται η Πλατεία Ελευθερίας, όπου οι Ναζί υποχρέωσαν εννιά χιλιάδες Εβραίους Θεσσαλονικείς σε εξευτελιστικά γυμνάσια.
Ακριβώς μπροστά τους βρίσκεται το σημείο όπου απαγχονίστηκαν οι έξι που κρίθηκαν ως υπαίτιοι της σφαγής των προξένων της Γαλλίας και της Γερμανίας τον Μάιο του 1876. Οι αγχόνες είχαν τοποθετηθεί χαμηλά, και οι κατάδικοι, με τα νύχια των ποδιών τους, έξυναν την άμμο καθώς ξεψυχούσαν.
Η Προβλήτα Α είναι ένα μόνον από τα δεκάδες σημεία της Θεσσαλονίκης, όπου εκτυλίχθηκαν κάποια από τα πιο τραγικά γεγονότα της σκοτεινής μνήμης της πόλης. Μια μνήμη, που ο αρχαιολόγος και ιστορικός Τάσος Παπαδόπουλος διηγείται στις ξεναγήσεις του Thessaloniki Walking Tours.
Ο Μαρκ Μαζάουερ έχει τιτλοφορήσει το περίφημο βιβλίο του για την πόλη Θεσσαλονίκη: Πόλη των φαντασμάτων.
«Η Θεσσαλονίκη είναι όντως μια πόλη φαντασμάτων» συμφωνεί ο Τάσος. «Τα φαντάσματα αναφέρονται σε δύο περιπτώσεις. Η μία, είναι οι κοινότητες που δεν υπάρχουν πια στην πόλη. Πώς η Θεσσαλονίκη –όπως εξηγεί και ο Μαζάουερ– από μια πόλη πολυεθνική, με τα γεγονότα του 20ού αιώνα γίνεται μονοεθνική. Υπάρχει όμως και ένα δεύτερο σκέλος. Είναι οι μνήμες των “φαντασμάτων” –των Εβραίων, των Μουσουλμάνων, των Ντονμέ, και άλλων κοινοτήτων– που η πόλη μετά τον Εμφύλιο προσπάθησε να αποκρύψει. Οπότε τα φαντάσματα είναι οι άνθρωποι που χάθηκαν ή ξενιτεύτηκαν λόγω των συνθηκών. Αυτή την ξεχασμένη μνήμη προσπαθούμε να αναδείξουμε».
Η πρώτη ξενάγηση στη σκοτεινή μνήμη της πόλης έγινε το 2015.
«Η ιδέα γεννήθηκε, όταν διαπίστωσα ότι η Θεσσαλονίκη, αν και δεν είναι πρωτεύουσα και συνήθως η πολιτική βία σχετίζεται με τις πρωτεύουσες των κρατών, είχε δυσανάλογα μεγάλο ποσοστό πολιτικών εγκλημάτων. Σαν να έχει μια σκοτεινή σκιά από την ίδρυσή της. Η ίδια η Θεσσαλονίκη –πέρα από τον μύθο της γοργόνας– υπήρξε μια γυναίκα με σάρκα και οστά, η οποία δολοφονήθηκε από τον ίδιο της τον γιο. Αυτό μάλλον δεν είναι γνωστό στους περισσότερους Θεσσαλονικείς. Οπότε, θα μπορούσε κανείς να πει ότι από την αρχή της ίδρυσης της πόλης μέχρι τη νεότερη συγκλονιστική ιστορία της, η πόλη αυτή κουβαλάει ένα δυσανάλογο φορτίο αίματος και πολιτικής βίας».
Οι περίπατοι που διοργανώνει ο Παπαδόπουλος εστιάζουν κυρίως στα νεότερα γεγονότα, ξεκινώντας από τον 19ο και καλύπτοντας ολόκληρο τον συγκλονιστικό 20ό αιώνα. Αιώνα ανατροπών και αναταραχών.
«Η αλήθεια είναι ότι αυτή τη διαδρομή για την σκοτεινή μνήμη την αγάπησε πάρα πολύ ο κόσμος. Την έχουμε κάνει χωρίς υπερβολή πάνω από 100 φορές. Πιστεύω ότι ο κόσμος αντιλαμβάνεται και νιώθει σαν κάτι πιο κοντινό τα νεότερα εγκλήματα, τη νεότερη ιστορία. Υπάρχουν φωτογραφίες, απόγονοι των θυμάτων, οι γονείς ή οι παππούδες των ανθρώπων που συμμετέχουν και τα θυμούνται. Ενώ, αν πας στην Πλατεία Ιπποδρομίου και πεις ότι εκεί ο Θεοδόσιος σκότωσε πάνω από δέκα χιλιάδες Θεσσαλονικείς, εντάξει, είναι ένα πολύ σημαντικό ιστορικό γεγονός, όμως δεν μπορεί να συνδεθεί κάποιος με νεκρούς που σκοτώθηκαν πριν από 1.700 χρόνια».
Με τους νεότερους νεκρούς αντίθετα, το αίμα είναι ακόμα φρέσκο και ο κόσμος νιώθει μεγαλύτερη σύνδεση και περισσότερη συγκίνηση, έστω κι αν πρόκειται για μια τρόπον τινά αόρατη ξενάγηση.
«Περπατάμε σε δρόμους, όπου μπορεί να μην υπάρχει τίποτα που να θυμίζει τι έχει γίνει εκεί. Ή να υπάρχει μια ενεπίγραφη πλάκα. Ή ένα μικρό μνημείο ή το όνομα μιας οδού και απολύτως τίποτα άλλο. Και είναι σημεία του κέντρου, τα οποία διασχίζουν οι Θεσσαλονικείς καθημερινά. Εκεί προσπαθούμε να αναδείξουμε τις σκοτεινές εκείνες ιστορίες που σημάδεψαν είτε την πόλη είτε τη χώρα ολόκληρη».
Οι πολιτικές δολοφονίες που έγιναν στη Θεσσαλονίκη πραγματικά άλλαξαν την ιστορία της χώρας.
«Εδώ δολοφονήθηκε ο βασιλιάς των Ελλήνων, Γεώργιος Α’. Γεγονός τρομερό» λέει ο Παπαδόπουλος.
«Μόλις έχει απελευθερωθεί η Θεσσαλονίκη και ο Γεώργιος αφήνει την Αθήνα. Έρχεται για να δείξει στην Ευρώπη και τον κόσμο ότι οι νεοαπελευθερωθείσες περιοχές αποτελούν μέρος της ελληνικής επικράτειας. Και δολοφονείται. Γιατί αυτή η δολοφονία είναι τρομερή; Επειδή θα τον διαδεχθεί ο Κωνσταντίνος. Και ο Κωνσταντίνος θα συγκρουστεί με τον Βενιζέλο. Έχουμε τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το Κίνημα της Εθνικής Άμυνας και μετά τα γεγονότα της Μικρασιατικής Εκστρατείας και Καταστροφής. Όλα αυτά τα γεγονότα, άλλαξαν και συντάραξαν τον ελληνισμό. Άλλαξαν την ταυτότητα της χώρας. Το τραύμα της Μικρασιατικής Καταστροφής, οι πρόσφυγες που συρρέουν στη Θεσσαλονίκη, η οποία γίνεται η πρωτεύουσα των προσφύγων. Όλα αυτά πυροδοτούνται από μια δολοφονία που έγινε στην πόλη τον Μάρτιο του 1913. Τη δολοφονία του Γεώργιου Α’».
Στον περίπατο οι ξεναγούμενοι μαθαίνουν για τον δολοφόνο, Αλέξανδρο Σχινά, και την τύχη του. Ακούνε για τον Μανόλη Αναγνωστάκη, ο οποίος σε ηλικία 11 χρονών, από το μπαλκόνι του σπιτιού του, όπου βρίσκεται σήμερα η αυτόνομη θύρα 10 του Ηρακλή, βλέπει τα συγκλονιστικά γεγονότα του ματωμένου Μάη του 1936 και τις απεργιακές κινητοποιήσεις των καπνεργατών, που ενέπνευσαν τον Γιάννη Ρίτσο να γράψει τον Επιτάφιο. Ο εργάτης Τάσος Τούσης, ο πρώτος νεκρός της εργατικής διαδήλωσης, μεταφέρεται πάνω σε μια πόρτα μέσα στους δρόμους της Θεσσαλονίκης.
Μαθαίνουν επίσης για τη σφαγή των Προξένων. Πώς, στην Οθωμανική Θεσσαλονίκη του 1876, δολοφονήθηκαν ο πρόξενος της Γαλλίας Ζυλ Μουλέν και της Γερμανίας Ερρίκος Άμποτ, δίπλα στο σημερινό Υπουργείο Μακεδονίας Θράκης. Δολοφονήθηκαν στην Οδό Προξένων, τον παράπλευρο δρόμο που κατεβαίνει από το Υπουργείο, σε ένα τζαμί, προκαλώντας μείζον διπλωματικό επεισόδιο μεταξύ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και των Ευρωπαϊκών δυνάμεων.
«Πηγαίνουμε επίσης στην παλαιότερη συναγωγή της Θεσσαλονίκης, αυτή των Μοναστηριωτών» εξηγεί ο Τάσος. «Στη συναγωγή της Συγγρού, όπου ήταν το κέντρο του γκέτο που δημιούργησαν οι Ναζί, ο αρχιραββίνος Κόρετς αναγγέλλει τον εκτοπισμό των Εβραίων στην Πολωνία, που οδήγησε στο τραγικό τέλος της δολοφονίας χιλιάδων συμπολιτών μας».
Στη συναγωγή της Συγγρού επιστρέφουν οι επιζώντες του Ολοκαυτώματος, οι οποίοι βλέπουν τα σπίτια τους και τα καταστήματα τους να έχουν δοθεί σε Έλληνες συνεργάτες των Γερμανών. Αρκετοί δεν έχουν πού να μείνουν.
«Δεν μπορούμε να αντιληφθούμε τι σημαίνει για έναν άνθρωπο που έχει επιβιώσει στο Άουσβιτς, να επιστρέφει το σπίτι του και να βλέπει να του το έχουν πάρει άλλοι, το μαγαζί του το ίδιο, το νεκροταφείο του να έχει αρχίσει να καταστρέφεται και να μην μπορεί να βρει καταφύγιο πουθενά αλλού, παρά μέσα στη συναγωγή».
Η ξενάγηση περνά επίσης από τη συμβολή των οδών Φράγκων και Λέοντος Σοφού, όπου κατα τα Απριλιανά του 1903 έγινε η ανατίναξη της Οθωμανικής τράπεζας από Βούλγαρους αναρχικούς, τους λεγόμενους Βαρκάρηδες.
Φυσικά περνά και από τη συμβολή Ερμού και Βενιζέλου, σημείο της δολοφονίας του Γρηγόρη Λαμπράκη.
Μετά έχουμε το μνημείο του Ολοκαυτώματος, που βρίσκεται σε ένα σημείο που έχει απασχολήσει πολύ τον κόσμο της Θεσσαλονίκης τα τελευταία χρόνια, με τον δημόσιο εξευτελισμό εννιά χιλιάδων συμπολιτών μας, Ελλήνων Εβραίων, 18 έως 45 ετών.
Έχουμε τη φοβερή δολοφονία του Αμερικανού δημοσιογράφου Τζορτζ Πολκ τον Μάιο του 1948, η οποία δεν συγκλόνισε μόνον την Ελλάδα, αλλά και την αμερικανική κοινή γνώμη και οδήγησε αργότερα στις σκευωρίες του Μουσχουντή για τον Στακτόπουλο».
Ο δράκος του Σέιχ Σου είναι μια διαδρομή από μόνη της.
«Ακολουθούμε τα βήματα του δράκου και μιλάμε για τον Παγκρατίδη» λέει ο Τάσος και συνεχίζει: «Πηγαίνουμε σε δυο-τρεις τόπους εγκλημάτων, και μετά προσπαθούμε με την έρευνα που έχουμε κάνει, να συζητήσουμε για το αν ο Παγκρατίδης ήταν πραγματικά ο δράκος του Σέιχ Σου ή όχι. Αν ήταν θύμα δικαστικής πλάνης που τον οδήγησε στην άδικη εκτέλεση. Ειδικά για την υπόθεση Παγκρατίδη, με το που ήρθαν στην επιφάνεια νέα στοιχεία, μετά την συνέντευξη του χωροφύλακα Βασίλη Κομνηνού, πήρα συνεντεύξεις και βρήκα ανθρώπους που είχαν σχέση με την υπόθεση. Έψαξα την προφορική ιστορία, καθώς υπάρχουν άνθρωποι που έζησαν εκείνη την περίοδο. Για παράδειγμα κάποιος θυμήθηκε τι τρόμος είχε απλωθεί πάνω από την πόλη μετά τις δολοφονίες του δράκου. Οι Θεσσαλονικείς είχαν κλειστεί στα σπίτια τους. Βρίσκονταν σε καθεστώς πανικού».
Ο Τάσος Παπαδόπουλος αποφοίτησε από το Ιστορικό-Αρχαιολογικό του ΑΠΘ. Για να οργανώσει τις ξεναγήσεις της σκοτεινής μνήμης της πόλης έκανε έρευνα σε πρωτογενείς πηγές, όπως βιβλία και εφημερίδες της εποχής, περπάτησε στους τόπους της σκοτεινής μνήμης, πήρε συνεντεύξεις με πρωταγωνιστές, και κατέληξε σε συγκεκριμένες διαδρομές μέσα στην πόλη.
«Όταν πήγα την ιδέα αυτή στην Εύη Καρκίτη, τη συντονίστρια του Thessaloniki Walking Tours, εκείνη την αγκάλιασε με μεγάλη προθυμία. Εγώ όμως ήμουν πολύ διστακτικός. Δεν ήξερα αν θα ενδιαφέρει τον κόσμο. Συνεπώς με συγκίνησε και με συγκινεί το ενδιαφέρον των ανθρώπων να μάθουν πράγματα για την πόλη. Με συγκινεί επίσης, ότι υπάρχει κόσμος που έρχεται και ξαναέρχεται σε άλλες διαδρομές και μου λέει “πήρα να διαβάσω το τάδε βιβλίο” ή “παρακολούθησα το τάδε ντοκιμαντέρ”».
Χάρη στις ξεναγήσεις αυτές, η ιστορία γίνεται κτήμα του κόσμου, που δεν μαθαίνει απλώς την ιστορία, αλλά καταλαβαίνει ότι στους δρόμους που περπατά έχουν διαδραματιστεί σημαντικά και βίαια γεγονότα, που έχουν αλλάξει την ιστορία του τόπου.
«Οι άνθρωποι αποκτούν μια βιωματική σύνδεση με την ιστορία της πόλης. Αντιλαμβάνονται τον ιστορικό χώρο γύρω τους. Γίνονται οι ίδιοι μέρος της ιστορικής συνέχειας και κατανοούν καλύτερα τον ίδιο τον εαυτό τους μέσα στην πόλη όπου ζουν, εργάζονται, σπουδάζουν».
Διαβάστε επίσης
- Τίνα Αντωνάκου
- Νατάσα Καραθάνου
- Αντώνης Ρεπανάς
- Κατερίνα Καμάρα
