Γιώργος Ζογγολόπουλος

Ο Λόγος του χρόνου κι η Ροή του χώρου

Το έργο του Γιώργου Ζογγολόπουλου είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τη ροή της τέχνης και της ιστορίας του εικοστού αιώνα. Έργο σύνθετο, όπως άλλωστε και η προσωπικότητα του καλλιτέχνη, ανοίγεται σε πολλαπλές διαστάσεις, ενδιαφέροντα, ανησυχίες, ιδιώματα, παραμένοντας πάντα μέρος μιας λιτής, διακριτικής, φιλικής και γενναιόδωρης στάσης ζωής που αφουγκράζεται κριτικά και με χιούμορ τον άνθρωπο μέσα στην πραγματικότητα και τον κόσμο.

Από το χαρτί στο διαδίκτυο

Το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στο Τεύχος 82 (Δεκέμβριος 2022) της έντυπης έκδοσης του ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚέΩΝ ΠόΛΙΣ

Αποκτήστε τη δική σας συνδρομή εδώ: https://www.culturalsociety.gr/eshop/

Βαθιά αισιόδοξος, ο Ζογγολόπουλος οραματίζεται το μέλλον και αγκαλιάζει το παρόν χωρίς δισταγμό. Κάθε του απόφαση καθορίζει την πορεία και το έργο του, το ερευνητικό και πειραματικό του πνεύμα, τις ανεπιτήδευτες κοινωνικές και εσωτερικές του ανησυχίες. Επεξεργάζεται με τεράστια οξυδέρκεια τις μορφές και τα υλικά του, ανανεώνοντας την εικαστική γλώσσα και γραφή. Αγκαλιάζει μορφολογικά την έρευνα και τις νέες εκφράσεις. Πνευματικά, προσφέρει τόπο και μορφή στις ιδιαίτερες σχέσεις ροής και κίνησης, αμφιβολίας και αυθορμητισμού, στιβαρότητας και χάρης που χαρακτηρίζουν το έργο του στη διάρκεια της μακράς ζωής του.

Το καυστικό χιούμορ κι ο αυτοσαρκασμός του Γιώργου Ζογγολόπουλου συμπορεύονται με την αγάπη του για τη γλώσσα και τα λογοπαίγνια. Η καλοσυνάτη προσωπικότητα και το έμπρακτο ενδιαφέρον του για τους άλλους συνδιαλέγονται με το εύρος της παιδείας και των ενδιαφερόντων του. Παρακολουθεί ό,τι κινεί την περιέργειά του και τη δίψα του για μάθηση με αφοσίωση και διορατικότητα. Προχωρά στη ζωή και στο έργο του μαθαίνοντας κι ακολουθεί συστηματικά τη γνώση που κρύβεται πίσω από την πληροφόρηση, χωρίς ποτέ να παριστάνει τον ειδήμονα. Ανοιχτός και γεμάτος ερωτηματικά, κοιτά με απροκάλυπτο θαυμασμό ό,τι μπορεί να τον βάλει σε σκέψη, από τα πιο ευφάνταστα έως τα πιο τραγικά δεδομένα της γνώσης και της εποχής.

Πνευματική γενναιοδωρία και ηθική συνέπεια

Η ακόρεστη περιέργειά του τρέφεται από τη νεανική παρρησία που τον οδηγεί πέρα από κάθε είδους λογιοτατισμό κι επιτήδευση. Σπάνια βρίσκει κανείς καλλιτέχνη με την πνευματική γενναιοδωρία και ηθική συνέπεια του Ζογγολόπουλου. Κάθε προσπάθειά του αποκαλύπτει το νόημα και το επείγον, και δίνει προτεραιότητα σε ό,τι τον απασχολεί. Η αίσθηση του δικαίου και του αγαθού και η συνεχής ανθρωπιστική και κοινωνική του ευαισθησία είναι ιδιαίτερα έντονες και μένουν πάντα έξω από κάθε σχέση ισχύος και εξουσίας, στοχεύοντας τις πρωταρχικές αξίες του ανθρώπου και του πολιτισμού.

Δύσκολο να καταδείξεις με λόγια τη σημασία μιας τόσο ολοκληρωμένης και ανεπιτήδευτης προσωπικότητας. Η συγκρότηση του Ζογγολόπουλου συμπεριλαμβάνει το βάθος της παιδείας και της ευθύνης του, τον πνευματικό άνθρωπο που συμμετέχει έναν αιώνα στους αγώνες και τις ανησυχίες για την πρόοδο, την ειρήνη, το δίκαιο και την ελευθερία του ανθρώπου. Στο πρόσωπό του συναντάμε έναν σημαντικό προοδευτικό καλλιτέχνη και διανοούμενο, η θέση του οποίου εγγράφεται ιστορικά στη συνέχεια του Διαφωτισμού στην Ευρώπη και ακολουθεί δυναμικά τον δρόμο της κοινωνικής, ηθικής και αισθητικής χειραφέτησης του ανθρώπου.

Ο Γιώργος Ζογγολόπουλος, τρίτος καθήμενος από δεξιά σε πλάγια όψη, στις Α΄ Δελφικές Εορτές το 1927 ανάμεσα στους Δώρα Μοάτσου (σύζυγος Κώστα Βάρναλη), Σπύρο Βασιλείου, Αντώνη Πολυκανδριώτη, Τζούλιο Καΐμη, Σπύρο Παπαλουκά, Κατερίνα Παπά (αδελφή της Αγλαΐας Παπά) και Λέλα Φλώρου – Πολυκανδριώτου. Πηγή: Αρχείο Ζέριγγα.

Ο Ζογγολόπουλος περνά ανάμεσά μας με βήμα αέρινο και ελαφρύ και μοιράζεται με χάρη και καλή διάθεση το όραμα μιας ουσιαστικότερης παιδείας, μιας γλώσσας που εκφράζει με φυσικότητα, εικαστικά και νοητικά, τον άνθρωπο και τις ανάγκες του. Δύσκολο να αγγίξει κανείς τον πυρήνα αυτού που στόχευσε ο Ζογγολόπουλος στο έργο του, γιατί δεν περιορίζεται σε ένα μόνο νόημα, μία επεξήγηση, μία εικονογράφηση, ένα σχολιασμό ή μία μονοσήμαντη ερμηνεία. Η πολυσημία αυτή δίνει την αιχμή και τη σημασία του έργου του και αφορά τον τρόπο με τον οποίο μένει ενεργά σε μια κριτική απόσταση από τα πράγματα, ενώ καλεί συγχρόνως τον θεατή να συμμετάσχει έμπρακτα στη συλλογικότητα και τη συνολικότητα του χώρου και του χρόνου. Η ζωντανή αυτή διαδικασία ολοκληρώνει την παρουσία του ατόμου στο σύνολο και τη σημασία στη γλώσσα.

Από πολύ νέος ο Γιώργος Ζογγολόπουλος παρακολούθησε την πνευματική ζωή με τρόπο ιδιαίτερο και συνειδητό (όπως, άλλωστε, μπορούμε να διαβάσουμε στο Μικρό Οδοιπορικό). Γνώρισε από πολύ κοντά την ποίηση και τη φιλοσοφία, τους ποιητές και τους φιλοσόφους, στην Ελλάδα και διεθνώς. Στάθηκε υπέρμαχος των γλωσσικών αγώνων που σφραγίζουν την ιστορία μας. Ταξίδεψε και περιηγήθηκε τα χωριά της Ελλάδας και τις ευρωπαϊκές εστίες πολιτισμού, ψάχνοντας να γνωρίσει ζωντανά τόπους και τοπία, μέρη και ιστορία, φύση και αρχιτεκτονική, κοινωνικές δομές, τη ροή της σημασίας και του λόγου. Τον συναντάμε με τον Σικελιανό το 1927 στις Δελφικές Γιορτές, με τον Πικάσο το 1937 στη Διεθνή Έκθεση του Παρισιού. Όλη του τη ζωή πάλλεται με το όραμα της παγκόσμιας Ειρήνης.

Χιλιάδες σχολικά κτίρια ανά την επικράτεια

Το πρόγραμμα των Νέων Σχολικών Κτιρίων που υλοποιεί η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Βενιζέλου (1928-1932) τον φέρνει δίπλα σε αρχιτέκτονες ολκής όπως ο Μητσάκης κι ο Καραντινός. Ο Ζογγολόπουλος συνεργάζεται μαζί τους, υιοθετεί τις νεωτερικές τάσεις και σχεδιάζει, χτίζει θαυμάσια κτίρια σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, συμμετέχοντας με πάθος στην ολοκλήρωση ενός συνόλου 3.000 σχολικών κτιρίων που καλύπτουν όλη την ελληνική επικράτεια.

Στενός φίλος των σημαντικότερων καλλιτεχνών του εικοστού αιώνα, ο Γιώργος Ζογγολόπουλος συμμετέχει στις διάφορες ανανεωτικές καλλιτεχνικές ομάδες, από την εποχή της Ομάδας Τέχνη έως την άνθηση της αφηρημένης τέχνης διεθνώς. Δίνει μάχη με τη Δημοκρατία του Αλέξανδρου Παπαναστασίου για να γίνει ο Παρθένης καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών. Δουλεύει με ζήλο στην αποκατάσταση και αναστήλωση βυζαντινών εκκλησιών και κτισμάτων δίπλα στον Ορλάνδο. Συγχρόνως, ερευνά και αναδεικνύει τη λαϊκή αρχιτεκτονική δίπλα στον Πικιώνη, τον Παπαλουκά, τον Μητσάκη, τον Λουκόπουλο, τον Κωνσταντινίδη. Για πολλά χρόνια εργάζεται στην Υπηρεσία Αρχιτεκτονικής, στο Υπουργείο Παιδείας. Βαθιά δημοκρατικός άνθρωπος, περνά διακριτικά μέσα από τα σκαμπανεβάσματα της πολιτικής ζωής του τόπου χωρίς ποτέ να αποδεχτεί και να υπηρετήσει δικτατορίες, κατοχή, εμφύλιο, αυταρχικές κυβερνήσεις. Με χιούμορ και κριτική απόσταση, βρίσκει πάντα τον τρόπο να δρα αυτόνομα και ελεύθερα χωρίς μεγαλοστομίες και φρούδους παλικαρισμούς. Στην Κατοχή ο πολύγραφος του Υπουργείου, κάτω από τη δική του επίβλεψη και δράση, γίνεται ένα από τα δυναμικά εργαλεία της Αντίστασης χωρίς να το αντιληφθεί κανείς και χωρίς ο Ζογγολόπουλος να διεκδικήσει στη συνέχεια εύσημα αντιστασιακού. Όποιος πράττει κατά συνείδηση δε χρειάζεται άλλη αναγνώριση από τη συνέπεια των πράξεών του.

Η σύζυγός του ο πιο αυστηρός κριτής

Ακούραστος, παρακολουθεί διαλέξεις, συνέδρια, συμπόσια, σε βαθμό εντυπωσιακό για τα δεδομένα της εποχής του, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Διαβάζει συνεχώς και ενημερώνεται με βάθος σκέψης και εύρος ανησυχιών. Δε σταματά να ανταλλάσσει απόψεις με πνευματικούς ανθρώπους και καλλιτέχνες και συμμετέχει στον διάλογο τόσο για την τέχνη όσο και για θέματα της κοινωνίας και του πολιτισμού στην Ελλάδα και στη Γαλλία, την Ιταλία, την Ελβετία, τις ΗΠΑ, όπου διατηρεί στενές επαφές με θεσμούς και πνευματικούς ανθρώπους. Η σύζυγός του Ελένη Ζογγολοπούλου συμμετέχει δίπλα του στις συζητήσεις ενεργά και πάντα εκφράζει τις πιο αυστηρές κριτικές απόψεις ως προς ό,τι μπορεί να φαίνεται ανεπαρκές ή επιφανειακό. Ταξιδεύουν μαζί και εργάζονται με μεγάλο θαυμασμό και αφοσίωση ο ένας στο έργο του άλλου.

Μεταπολεμικά, ο Γιώργος Ζογγολόπουλος συμμετέχει ενεργά στις Διεθνείς Συναντήσεις της Γενεύης, οι οποίες συγκεντρώνουν σημαντικό αριθμό διανοουμένων και πνευματικών ανθρώπων με στόχο να ανασυγκροτήσουν μια πολιτιστική Ευρώπη πέρα από το εμπορικό τμήμα της Κοινής Αγοράς και να κλείσουν οριστικά τις πληγές της Βαρβαρότητας του Ναζισμού. Για τον λόγο αυτό ιδρύεται η Ευρωπαϊκή Εταιρεία για τον Πολιτισμό, της οποίας ο Ζογγολόπουλος είναι μέλος από την αρχή και στις διεργασίες της οποίες συμμετέχει ενεργά όλη του τη ζωή. Λογικό, λοιπόν, πέρα από κάθε συμβατική κρατική πρόσκληση να βρίσκουμε το έργο του στην καρδιά των Βρυξελλών, να κοσμεί το κέντρο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, με τρόπο καθαρά οργανικό, δικαιώνοντας έναν αγωνιστή και οραματιστή του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού.

Γιώργος Ζογγολόπουλος, Ομπρέλες, 1995. Το γλυπτό εγκαταστάθηκε στο αίθριο του κτηρίου του Ευρωκοινοβουλίου Justus Lipsius στις Βρυξέλλες το 1995. Ο Γ. Ζογγολόπουλος διακρίθηκε με το Α’ Πανευρωπαϊκό βραβείο για το γλυπτό. Πηγή: Αρχείο Ιδρύματος Γεωργίου Ζογγολόπουλου.

Δίπλα πάντα σε ό,τι καινούργιο, ο Ζογγολόπουλος θαυμάζει την ευρηματικότητα και την τόλμη των νεότερών του. Παρακολουθεί τις εξελίξεις της τέχνης και της σκέψης δυναμικά. Ψάχνει, ρωτά, περιεργάζεται ό,τι κινεί το ενδιαφέρον του, για να το διυλίσει μέσα από τα προσωπικά του βιώματα. Αναθεωρεί συστηματικά τις απόψεις του χωρίς να υιοθετήσει τίποτα το ξένο προς την οργανική σχέση με τις πράξεις, τις σκέψεις και τις ανησυχίες του. Η ελαφράδα του λόγου του βασίζεται στο γεγονός πως η σκέψη του πατά σε γερές βάσεις, θεωρητικά, γλωσσικά, εκφραστικά, κατασκευαστικά, τεχνικά. Η σχέση του με τα πράγματα ξεκινά σχεδόν πάντα εμπειρικά, αλλά αναπτύσσεται και δοκιμάζεται μέσα από τον έλεγχο και την τριβή με ό,τι αυθεντικό, αποκλείοντας άμεσα κάθε επιδερμικό εντυπωσιασμό. Ποτέ δεν αρκείται στο περίπου. Τεχνίτης και βιρτουόζος συγχρόνως, βρίσκει μέσα στη δύναμη της άσκησης τη δυνατότητα να προχωρεί με επιμονή και κέφι όλο και πιο πέρα.

Αν κοιτάξει κανείς προσεκτικά τα έργα του, θα δει σε ποιο βαθμό δεν καταθέτουν απλώς ένα καλοφτιαγμένο αντικείμενο, αλλά ολοκληρώνουν μια σύνθετη σχέση όπου η υλική πραγματικότητα, η κατασκευαστική δομή, οι νοητικές διαδικασίες, η φυσιολογική αντίληψη των πραγμάτων, η ατομική ιδιαιτερότητα, ο περιβάλλων χώρος, η συνείδηση της ιστορίας, η πραγματικότητα των στοιχείων της φύσης συνυπάρχουν και συμπράττουν καθορίζοντας τη δυναμική ροή του λόγου και του έργου. Ρευστά και σε αέναη κίνηση προβάλλονται συνολικά στον χώρο, πολύ πέρα από τον πρώτο βαθμό της σημασίας και της μορφής. Αναπτύσσονται συνεχώς από επίπεδο σε επίπεδο, και συμπλέκονται σε μια ευρεία συνάρτηση που αποκαλύπτει νέους ορίζοντες, τον ένα μέσα από τον άλλο, να συνιστούν μαζί τη δυναμική πολυσημία του έργου.

Λόγος σπάνιας ακριβολογίας και δομικής καθαρότητας

Η αντίληψη της διαδικασίας ενεργοποιεί τη σύλληψη και την κατασκευαστική διεργασία του έργου του και αποκαλύπτει τον απόλυτα νεωτερικό και πρωτότυπο χαρακτήρα του. Ο λόγος του Γιώργου Ζογγολόπουλου είναι προϊόν σπάνιας ακριβολογίας και δομικής καθαρότητας, οξείας αντίληψης της φυσικής και πνευματικής υπόστασης του ανθρώπου. Η επικέντρωση στον τόπο, η προσέγγιση του τοπίου, η αίσθηση του χώρου και του χρόνου και η πρόσβαση στον κόσμο αποτελούν την κινητήρια δύναμη της ροής του.

Όσο κι αν φαίνεται υπερβολικό, το έργο του Ζογγολόπουλου ανάγει τις δυνατότητες της γλυπτικής σε μια τελείως διαφορετική διάσταση από αυτή της μνημειακής κλίμακας. Κάθε έργο ανοίγεται στην πραγματικότητα του τόπου και του χώρου για να ολοκληρώσει την παρουσία ως δράση που δεν σταματά ποτέ να συνδιαλέγεται με ό,τι το περιβάλλει. Η φθορά σε σχέση με τη ζωή του έργου στον χώρο φέρει πάντα ένα θετικό πρόσημο στην αντίληψη του Ζογγολόπουλου, μέσα από τη ζωτική δύναμη του χρόνου που αποτελεί οργανικό μέρος του έργου του. Για τον Ζογγολόπουλο η πραγματικότητα του χρόνου είναι γενναιόδωρη και συμμετέχει ενεργά στη ροή των πραγμάτων. Στον χώρο, οι διαστάσεις του κάθε έργου δεν περιορίζονται στα όρια του καθαυτό αντικειμένου που τίθεται στο χώρο, αλλά συμπεριλαμβάνουν τη συνολικότητα του τόπου που το ολοκληρώνει.

Ζάλογγο και Ομόνοια

Εξαιρετικό παράδειγμα αποτελεί το έργο του στο Ζάλογγο, όπου οι διαστάσεις αφορούν άμεσα ολόκληρο το τοπίο, ιδίως όταν έρχεται κανείς από μακριά και βλέπει το έργο να αποκαλύπτεται σταδιακά, μαζί με τις κορυφογραμμές των βουνών, μέσα στο φυσικό του περιβάλλον. Σαν την παρουσία των γοτθικών εκκλησιών στον γεωγραφικό και φυσικό χώρο, το έργο υπάρχει ως σημείο αναφοράς ανάμεσα στην πνευματική και τη φυσική διάσταση μιας διαδρομής, έτσι όπως εγγράφεται ως συνεχές στοιχείο σε όλη τη διάρκεια μιας μεγάλης και μακράς πορείας.

Στην οπτική πρόσληψη της πραγματικότητας που ενεργοποιεί το έργο του Ζαλόγγου πρέπει να αντιπαραθέσει κανείς την ιδιαιτερότητα που χαρακτηρίζει τη συνεχή κίνηση της πόλης στον σχεδιασμό του έργου του για την Ομόνοια. Το έργο, δυστυχώς, δεν υπάρχει πλέον, καθώς η πολιτεία που το παρήγγειλε τότε δεν κατάληξε ποτέ να το ολοκληρώσει ως συνολικό γεγονός και τελικά το ακύρωσε έστω και ως γενικό σχεδιασμό. Το γλυπτό του Ποσειδώνα που όφειλε να στέκεται ανάμεσα στα συντριβάνια της Ομόνοιας στέκει σήμερα μόνο του στην Ουάσιγκτον, στη Λεωφόρο που οδηγεί στον Λευκό Οίκο. Στην Ομόνοια σημαντική είναι η σχέση του υγρού στοιχείου και της κίνησης πέρα από τη λειτουργία του σιντριβανιού (στο οποίο φαίνεται πως αρκέστηκε η τότε πολιτική εξουσία).

Από την αρχαιότητα η έννοια της ομόνοιας είναι θεμελιακή για την ιστορία της πόλης των Αθηνών. Ο Ποσειδώνας και η Αθηνά, θεμελιωτές της Αθήνας, αντιπαρέρχονται την αντιπαλότητά τους, δίνοντας τα χέρια και προσφέροντας στην πόλη, ο πρώτος με το υγρό στοιχείο την κυριαρχία της θάλασσας και της ναυτιλίας, και η δεύτερη με την ελιά την κυριαρχία της ειρήνης και την παραγωγική δύναμη της γης. Τα στοιχεία αυτά υπερβαίνουν όποια μυθολογική εικονογραφία για να κατοχυρώσουν την πραγματικότητα της Ελλάδας όπως τη ζούμε σήμερα και όπως την οραματίστηκε μια γενιά που πίστεψε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο πως η παγκόσμια Ειρήνη και η παγκόσμια Κινητικότητα συνάδουν ως εκφράσεις της προόδου και του πολιτισμού. Η θέα της αρχαίας πόλης διαγράφεται στον ορίζοντα πάνω από την πλατεία της Ομόνοιας και αντιπαρατίθεται στη σύγχρονη πόλη, όπου η ροή του χρόνου και της ζωής των ανθρώπων γυρίζει κυκλικά και ασταμάτητα ως η καθαυτό κίνηση και το αμιγώς κινητικό έργο του Ζογγολόπουλου. Το έργο διατρέχει με τον τρόπο αυτό ένα ευρύ φάσμα της συνείδησης του χωρο-χρόνου ως προς τον συγκεκριμένο τόπο, μετατρέποντας την εγγραφή του παρελθόντος σε υπόσχεση του μέλλοντος.

Το γλυπτό στην είσοδο της ΔΕΘ

Στη συνέχεια, η σειρά από τα αφηρημένα ορειχάλκινα έργα, όπως το Δελφικό ή το Κυκλώπειο, εγκαινιάζει τη σχέση διαφορετικών και ασύμμετρων επίπεδων που μετακινούνται στον χώρο δυναμικά ως τεκτονικές πλάκες, συντάσσοντας ταυτόχρονα τη σύμπτυξη και την ανάπτυξη μιας γεωλογικής δομής που αντανακλά τη δομή της βραχώδους φύσης και την πραγματικότητα του τόπου. Με θαυμαστή εκφραστικότητα τα έργα αυτά αποτελούν πρότυπα στη διεθνή ιστορία της αφηρημένης γλυπτικής και κοσμούν σήμερα διάφορα μέρη της χώρας, σφραγίζοντας τη μνήμη μιας ώριμης εποχής και το όραμα μιας πραγματικής ανάπτυξης, όχι μόνον της οικονομίας, αλλά της ίδιας της δομής της κοινωνίας και της χώρας, της νοητικής και της φυσικής τους πραγματικότητας.

Στο πλαίσιο αυτό, το γλυπτό στην είσοδο της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης συνοψίζει με τρόπο άμεσο και δυναμικό τη συνεχή ανάταση και την κίνηση των μορφών όπως ανυψώνονται προς τον ουρανό, προσφέροντας στη γλυπτική σύνθεση τη λειτουργία ενός συμπλέκτη που συγκεντρώνει και συγκρατεί τους διαφορετικούς δυναμικούς άξονες της κίνησης στο κέντρο βάρους που επιτρέπει, με τη δύναμη της αδράνειας, αντίθετες κινήσεις να συνυπάρχουν και να δρουν μαζί δημιουργικά.

Το έργο του Ζογγολόπουλου συνεχίζει να αναπτύσσεται στον χρόνο και φτάνει όλο και πιο καθαρά στη στροφή της δεκαετίας του ’70 να εμβαθύνει την κίνηση, μέσα από τα στοιχεία του φωτός και του υγρού, του αέρα και νερού, του ήχου και της ροής, που συγκροτούν πλέον τα πρωτότυπα εκφραστικά του μέσα. Οι μεγεθυντικοί φακοί παίζουν με τη διάθλαση του φωτός και την κινητικότητα της εικόνας και του χώρου που περνά απρόσκοπτα, από την εγγύτητα της όρασης στη μακρινή απόσταση του ορίζοντα. Σωληνώσεις και διαφανείς δομές, από όπου περνά και κινείται το νερό, κάνουν αισθητά την κίνηση και το γουργούρισμα του νερού, το θάμπος και τις διαβαθμίσεις της διαφάνειας του αέρα, μέσα από τις αλλεπάλληλες διαθλάσεις και διαχύσεις, εμφανίζοντας το ιδιαίτερο φάσμα της εικαστικής έρευνας και έκφρασης του έργου. Σε αυτά τα στοιχεία προστίθενται τα ελάσματα που αντηχούν με τον αέρα, ως μουσικά σήμαντρα και ως βόμβος του ίδιου του φυσικού χώρου, όπως αναπτύσσονται στο μνημείο για τον Γοργοπόταμο, σε μια συνεχή αντήχηση του χώρου που δεσμεύει συνεχώς το παρόν και σε μια ταυτόχρονη αφύπνιση της μνήμης που αναβιώνει το παρελθόν μέσα από τον ήχο που μας μεταφέρει στον ιστορικό χώρο και τον χρόνο της έκρηξης. Ο θεατής προσλαμβάνει συνολικά το έργο ως βίωμα και ως περιβάλλον. Στη διαδρομή αυτή του Ζογγολόπουλου η κίνηση των κατασκευαστικών στοιχείων καταλήγει στο ενδιαφέρον που του αποκαλύπτουν ενδιάμεσες μορφές ανάμεσα στην εικόνα και τη λειτουργία, το παιχνίδι και το σύμβολο, όπως ο φακός και η ομπρέλα. Οι μορφές αυτές ολοκληρώνουν σταδιακά ένα έργο με τεράστιο εύρος και σημασία, το οποίο σίγουρα δεν φτάνουν να καλύψουν εδώ οι αποσπασματικές διαστάσεις ενός άρθρου.

Γιώργος Ζογγολόπουλος, Μνημείο Γοργοποτάμου, 1985-86. Ο γλύπτης διακρίθηκε με το Α’ βραβείο για το μνημείο που είχε σχεδιάσει στο δημόσιο χώρο σε ύψος 18 μ. και διάμετρο 16 μ., ενώ για την αρχιτεκτονική διαμόρφωση του χώρου είχε συνεργαστεί με τον Αλέξανδρο Τομπάζη. Πηγή: Αρχείο Ιδρύματος Γεωργίου Ζογγολόπουλου.

Η έμπνευση για τις ομπρέλες

Οι ομπρέλες ξεκινούν με βεβαιότητα από μια διαίσθηση και ένα τυχαίο συνειρμό του Ζογγολόπουλου, ένα πρωί, όταν ακούει στο ραδιόφωνο πως «η Ελλάδα βρίσκεται κάτω από την ομπρέλα του ΝΑΤΟ». Τότε αποφασίζει αυθόρμητα, με την αίσθηση του λογοπαίγνιου που πάντα τον ενεργοποιεί, να κάνει ένα πρώτο έργο με μια ομπρέλα. Η εικόνα αυτή, μέσα από την απολύτως δόκιμη γλωσσική έκφραση, εγκαινιάζει στο έργο του την έννοια ενός χώρου προστασίας που είναι συγχρόνως και ο χώρος κινδύνου και απειλής, δεδομένου ότι κανείς δεν μπορεί ποτέ να μας προφυλάξει επαρκώς (όπως άλλωστε κρίνει και η ίδια πραγματικότητα με το καίριο λαϊκό ερώτημα, «ποιος θα μας φυλάξει από τους φύλακες»). Οι ομπρέλες μετατρέπουν εδώ τη γενικότητα του υγρού στοιχείου, δίνοντας σώμα και μορφή στην κίνηση και τη ροή της βροχής που δε σταματά να πέφτει στα κεφάλια μας, παρά την όποια καλή πρόθεση της ομπρέλας. Ο δημόσιος χώρος μεριμνά συνεχώς για την καλύτερη δυνατή προστασία της κίνησης των ανθρώπων στην απειλή των φυσικών στοιχείων, ως έργο του πολιτισμού. Μια πιο πραγματιστική αντίληψη της φύσης μάς ενημερώνει παρόλα αυτά πως, εφόσον τα πράγματα δεν κινούνται ποτέ γραμμικά, συμμετρικά και μονόπλευρα, δεν μπορεί να τα προφυλάξει μια ομπρέλα. Ο Ζογγολόπουλος, πολύ πριν από κάθε διεθνή ανάλυση και συζήτηση για τις «ασύμμετρες απειλές», παρουσιάζει αυθόρμητα με τη χρήση της ομπρέλας, ξεκάθαρα και κυριολεκτικά, το πρόβλημα αυτό μπροστά μας.

Στην αφελή σχεδόν αμεσότητα της εικόνας η σύνθετη δομή των έργων με τις ομπρέλες εισάγει, μαζί με το χιούμορ του λογοπαίγνιου που θέτει μπρος στον ορίζοντα του κόσμου, μια βαθιά κριτική ανησυχία ως προς τις βεβαιότητες του ανθρώπου. Το ιδιαίτερα καυστικό πνεύμα του Ζογγολόπουλου διακρίνει μάλλον στο βάθος των έργων με τις ομπρέλες, πίσω από το λογοπαίγνιο και την παραδοξολογία, το νόημα της λαϊκής ρήσης που προκαλεί τον νου: «από την πόλη έρχομαι και στην κορφή καν’ έλα, σήκωσε το τσαρούχι σου να μη βραχεί η ομπρέλα»! Ο Ζογγολόπουλος παρουσιάζει εδώ, σε μια απρόσμενη σύμπτυξη έννοιας και μορφής, κίνησης και στάσης, τη σημερινή πραγματικότητα, όπου η Ευρώπη στέκεται αμφίρροπα ανάμεσα στον ιδεαλισμό που τη γεννά και την απειλεί συγχρόνως.

Από τη μία προβάλλουν τα ολοκληρωτικά προγράμματα και η Βαρβαρότητα των πολέμων, κι από την άλλη εμμένει η δύναμη του Πολιτισμού που δεν παύει να διαπραγματεύεται την Ειρήνη. Στην αιχμή ανάμεσα στο ΝΑΤΟ και την Ευρωπαϊκή Οικονομική Ένωση μας δείχνει τις δυο όψεις του ίδιου νομίσματος: έναν κόσμο απροστάτευτο και εκκρεμή μπρος στην ασύμμετρη πραγματικότητα του παραλογισμού της εξουσίας και την αφέλεια της ζωής του ανθρώπου. Οι ομπρέλες φέρουν μαζί τον τόπο και τη στιγμή, την κίνηση και τη ροή, το τυχαίο και την ανάγκη, την ιστορική και τη ζωντανή παρουσία.

Η σκέψη αυτή μας οδηγεί πίσω στον χρόνο, στο όραμα των Δελφικών Εορτών, κι αναλογίζεται τον Προμηθέα δέσμιο από το Κράτος και τη Βία (όπως παρουσιάζει ο Αισχύλος τους φύλακές του), και στην παράσταση του 1927 στο αρχαίο θέατρο των Δελφών. Το νόημα των Εορτών κι ο ιερός χώρος και τόπος της Ειρήνης ανοίγονται μπρος στον νεαρό Ζογγολόπουλο, δίπλα στον Σικελιανό που τόσο αγάπησε, εμφανίζεται ο Ποιητής, θεμελιακή μορφή στο έργο του.

Ο απλός και ζωντανός στίχος από το «Κατορθωμένο Σώμα» αντηχεί τότε, μέσα από το έργο του Ζογγολόπουλου, ως κατακλείδα της κίνησης στον δρόμο για την Ειρήνη, την Αλήθεια και την Ελευθερία:
«Δεν είναι σταθμός στου Λόγου
την πορεία ο Mύθος,
Nα σταθείς σ ’ένα σκαλί Oμορφιάς
ν’ αναπαυτείς».
A. Σικελιανός, Tο Kατορθωμένο Σώμα, 1917

#TAGS

Από το χαρτί στο διαδίκτυο Αφιερώματα Εικαστικά Πρόσωπα Προφίλ Τέχνες