Πηγάζει από την αβεβαιότητα η ομορφιά;

Όταν ο Ελύτης λέει «Νυν Νυν το μηδέν και Αιέν ο κόσμος ο μικρός, ο Μέγας», εισάγει την ομορφιά της αβεβαιότητας

Η αβεβαιότητα δεν είναι ικανή κι αναγκαία συνθήκη για την παραγωγή της ομορφιάς, δεν φτάνει. Όμως ο στρατός πάντα θα πολεμά, ο μαραγκός θα πασχίζει να δαμάσει τα ξύλα, οι κλέφτες θα κλέβουν, οι πολιτικοί θα διεκδικούν την εξουσία, οι επιστήμονες θα δουλεύουν ατέλειωτα για τις αιτίες των πραγμάτων, οι καλλιτέχνες θα έχουν «μια γεύση τρικυμίας στα χείλη», οι αισθήσεις μας θα διεκδικούν το ιδεώδες δείπνο της ομορφιάς, όλα στον κόσμο θα κινούνται κοντά στο αρχαιοελληνικό ιδεώδες, στην αβεβαιότητα που εντοπίζεται ανάμεσα στην πληρότητα και την απλή επάρκεια.

Από το χαρτί στο διαδίκτυο

Το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στο Τεύχος 75 (Μάρτιος 2021) της έντυπης έκδοσης του ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚέΩΝ ΠόΛΙΣ

Αποκτήστε τη δική σας συνδρομή εδώ: https://www.culturalsociety.gr/eshop/

1. Διάβασα ότι έδωσαν 60 εξισώσεις σε ειδικούς για να πουν ποιες ήταν οι πιο όμορφες. Πρώτες βγήκαν το πυθαγόρειο θεώρημα κι η εξίσωση του Όιλερ. Γιατί όμως; Κάποιοι λένε ότι είναι απλές, άλλοι ότι λύνουν πολλά προβλήματα, κι άλλοι ότι είναι έξυπνες. Πιστεύω ότι ένα από τα αισθητικά στοιχεία που κάνουν όμορφες τις μαθηματικές σχέσεις είναι η αβεβαιότητα των αριθμών που περιέχουν. Στο παράδειγμα με το πυθαγόρειο θεώρημα, στο τρίγωνο του σχήματος η πλευρά γ είναι ένας ατέλειωτος αριθμός με άπειρα δεκαδικά ψηφία που προκαλούν το ρίγος του πρώτου εφηβικού ραντεβού, ομορφιά δηλαδή. Το ίδιο ισχύει για την εξίσωση του Όιλερ, στην οποία σε ένα σύμπλεγμα ατέλειωτων αριθμών, αβέβαιων, προσθέτουμε μια μονάδα, κι όλο αυτό κάνει μηδέν.

Αβεβαιότητα, ομορφιά, Ελύτης, Μανόλης Ξεξάκης

2. Στις τέχνες, στις επιστήμες, αλλά και στη ζωή, λέμε συχνά ότι είναι ωραίος ένας στίχος, ένας πίνακας, η αδιανόητη κατάργηση του χρόνου -της διαδοχής γεγονότων- σε ένα πείραμα της κβαντομηχανικής, μια γυναίκα που συχνά αποκαλούμε θεά χωρίς να αναφέρουμε τον παράγοντα που δίνει διαρκές μέλλον σε εκείνη, κι ίσως σε όλα τα έργα των ανθρώπων. Οι φιλολογικές και τεχνοκριτικές αναλύσεις, αλλά και τα ψυχρά αποτελέσματα των πειραμάτων, δεν λύνουν το πρόβλημα. Συνήθως περιέχουν την ομορφιά της ίδιας της ανάλυσης κι ευφυώς προβάλλουν το ταλέντο του αναλυτή.

3. Όταν ο Οδυσσέας Ελύτης λέει,

Νυν Νυν το μηδέν
και Αιέν ο κόσμος ο μικρός, ο Μέγας

στην ουσία εισάγει την ομορφιά της αβεβαιότητας. Λέει ότι μπορεί τώρα (Νυν) να βρίσκομαι στον πάτο του πηγαδιού (στο μηδέν), όμως πάντα (Αιέν) θα υπάρχουν μικρά πράγματα που θα κάνουν τον κόσμο μου Μέγα, που θα με οδηγήσουν στο ρίγος των ανακαλύψεων. Θα βρω την ομορφιά και τη γαλήνη καθώς θα κινούμαι ανάμεσα στο έρεβος και το λαμπρό φως του ήλιου, στην αβέβαιη ισορροπία της νόησης.

4. Μια παρατήρηση, ως σπουδή εργασίας για όποιον θα ήθελε να δουλέψει πάνω σε αυτό το θέμα: νοηματική αβεβαιότητα και μαζί αξιοζήλευτη φόρμα υπήρχε στα μικρά κείμενα του ιρλανδού νομπελίστα συγγραφέα Σάμιουελ Μπέκετ, μόνο όμως όταν τα διάβαζε ο καθηγητής Δημήτρης Μαρωνίτης, με τρυφερότητα αλλά και τη σπηλαιώδη ηχώ της βαριάς φωνής του. Τι σημαίνει αυτό; Τη συνέργεια, φυσικά, των καλλιτεχνικών εκφράσεων. Ίσως την υμνολογία της μόνης πραγματικής θεότητας που υπήρχε και θα ζει στο διηνεκές. Πάνω στη συνέργεια των σωματικών αισθήσεων που γίνονται έργο δούλεψε ο Γιώργος Χειμωνάς. Οι στοχασμοί του στο πεζογράφημα «Ο Γιατρός Ινεότης» ωθούνται στα όρια που τους αναιρούν. Είναι αβέβαιοι κι άκαμπτοι μαζί. Ο κήρυκας γιατρός Ινεότης βρίσκεται πάνω σε ένα προσωρινό νησί που έχτισαν θαλασσινοί εργάτες με πέτρες. Κανείς δεν θέλει να τον ακούσει. Εκείνος, όμως, κατέχει το μόνο φάρμακο για το οποίο πρέπει να ακούσουμε, επειδή τα γιατρεύει όλα, τη νιότη. Ο γιατρός για όλα είναι η νιότη. Να τη χαίρεστε όσοι την έχετε ακόμη.

5. Ο Γιοχάνες Βερμέερ ζωγράφισε το πολύ 50 πίνακες σε όλη του τη ζωή. Διασώθηκαν 35. Οι περισσότεροι δεν είναι νεκρά στιγμιότυπα, αλλά ενδιάμεσες στιγμές -αβέβαιες- ανάμεσα σε γεγονότα που προηγήθηκαν κι άλλα που θα επακολουθήσουν. Στο εμβληματικό «Κορίτσι με μαργαριταρένιο σκουλαρίκι» η ενδιάμεση αβέβαιη στιγμή είναι το μισάνοιχτο στόμα. Σε προηγούμενη στιγμή ήταν κλειστό. Σε κάποιο μέλλον θα κλείσει πάλι. Τώρα διανέμει τη γοητεία που περιγράφουμε.

Τα ίδια ισχύουν στη «Γαλατού». Βλέπουμε ότι ρίχνει το γάλα με ένα κανατάκι, ξέρουμε ότι έκανε κι άλλες δουλειές πριν, κι ότι θα το προσφέρει μετά σε αγαπημένα της πρόσωπα. Στον Βαν Γκογκ η αβεβαιότητα εντοπίζεται στην πινελιά. Ο θεατής απορεί, πώς από αυτή την οργιώδη χρωματική φρενίτιδα από πινελιές που μαστιγώνουν την πραγματικότητα προκύπτει ομορφιά. Το έργο «Η Marguerite Gachet στον κήπο», που βρίσκεται στο Μουσείο Ορσέ στο Παρίσι, είναι ένα καλό παράδειγμα για αυτά που λέω.

6. Στους πίνακες του Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη και του Γιάννη Σταύρου η αβεβαιότητα στο σχηματοποιημένο τοπίο αναιρείται από τη σαφήνεια που επιβάλλουν τα τοπόσημα της Θεσσαλονίκης, ο Λευκός Πύργος, οι άκαμπτοι όγκοι των πλοίων στο λιμάνι, η Ροτόντα και άλλα. Παρ’ όλα αυτά, ο Πεντζίκης ζωγράφιζε αενάως πάνω στη ζωγραφιά του, υπακούοντας, όπως υποστήριζε, στην ψηφαριθμική μέθοδό του. Ο καθηγητής Μάνος Στεφανίδης έγραψε για τον Γιάννη Σταύρου: «Οι συνθέσεις του στηρίζονται σε δύο άκρα αντίθετα: τρυφερότητα και ρωμαλέος ρυθμός, αίσθηση της λεπτομέρειας και γνώση του όλου».

7. Όμως το πριγκιπάτο της αβεβαιότητας είναι η κβαντομηχανική, η επιστήμη που μελετά τη συμπεριφορά των αόρατων για τα αισθητήριά μας σωματιδίων, που άλλοτε αντιμετωπίζονται ως ύλη κι άλλοτε ως κύμα ενέργειας.

Το πιο σωστό θα ήταν να πω ότι είναι και τα δυο ταυτόχρονα. Εδώ, αυτό που παράγει την ομορφιά είναι η εισαγωγή του παρατηρητή, που για να τα παρατηρήσει επεμβαίνει αναγκαστικά στη φύση τους και την αλλοιώνει. Αν βρεις τη θέση των σωματιδίων, χάνεις τη μάζα τους. Αν έχεις τη μάζα, τα σωματίδια είναι παντού και πουθενά. Εφαρμογές όλων αυτών υπάρχουν ήδη στην καθημερινή ζωή. Οι ανιχνευτές πυρκαγιάς στα κτίρια στηρίζονται στο λεγόμενο «φαινόμενο της σήραγγας» αυτής της παράξενης επιστήμης, της κβαντομηχανικής.

8. Μετά το επίσημο ταξίδι του Τζον και της Τζάκι Κένεντι στη Γαλλία ο Τζον είπε στους δημοσιογράφους: «Δεν πιστεύω πως είναι ανάρμοστο να συστηθώ ως ο άνδρας που συνόδευσε την Τζάκι Κένεντι στο Παρίσι». Η δύναμη της εικόνας της είχε από την πρώτη στιγμή κατακτήσει τους Γάλλους. Πού οφειλόταν η ακαταμάχητη γοητεία της; Η Τζάκι είχε χαρακτηριστεί ως η γυναίκα με το διαρκές μισό χαμόγελο, που είναι βέβαια έκφραση αβεβαιότητας.

Ωστόσο, το πιο αβέβαιο χαμόγελο της Ιστορίας ανήκει στην «Τζοκόντα» του Λεονάρντο ντα Βίντσι.

#TAGS

Από το χαρτί στο διαδίκτυο Εικαστικά Θεσσαλονικείς δημιουργοί Θεσσαλονίκη στην τέχνη Νεοελληνική Τέχνη Πεντζίκης Σταύρου Τέχνες

Διαβάστε επίσης

Τέχνες Άρθρα & Γνώμες

Το εμβληματικό Cor-ten του Γιώργου Ζογγολόπουλου στη ΔΕΘ

Εξήντα χρόνια μετά στέκει στο ίδιο σημείο, αινιγματικά αγέρωχο, ακούραστα επίκαιρο, αβέβαιο όμως για το αν η Θεσσαλονίκη τελικά το αποδέχεται ή απλά το ανέχεται