Πασχαλινή διαδρομή με στάσεις τρεις θησαυρούς της βυζαντινής Θεσσαλονίκης
Όσιος Δαυίδ, Άγιος Νικόλαος των Ορφανών, Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού
- Αναστασία Misbach
- Αλέξανδρος Αβραμίδης
- 16/4/2025
Λίγο πριν το Πάσχα βρεθήκαμε σε δύο σχεδόν αθέατους ναούς της βυζαντινής Θεσσαλονίκης στα στενά της Άνω Πόλης, ενώ επιστρέφοντας σαν από προσκύνημα μάς περίμενε η τρίτη στάση του οδοιπορικού μας: ένας υπέροχος ναός, κι αυτός κρυμμένος στο αστικό ανάγλυφο, στο κέντρο της πόλης.
Πρώτη στάση ο Ιερός Ναός Οσίου Δαυίδ (5ος αιώνας), στα ανηφορικά στενά μεταξύ των οδών Κασσιανής και Επιμενίδου. Η τοποθεσία του τόσο διακριτική, που εύκολα μπορεί να τον προσπεράσει κανείς.
Στο μικρό προαύλιο, που μοιάζει με εξώστη στραμμένο προς τις επιβλητικές κορφές του Ολύμπου, οι πασχαλιές είναι ανθισμένες. Η αρχική ονομασία του ναού ήταν «Μονή του Σωτήρος Χριστού», αλλά με τα χρόνια επικράτησε αυτή της Μονής Λατόμου, λόγω των γειτονικών λατομείων. To 1921 η Μονή, που είχε μετατραπεί σε τζαμί επί Τουρκοκρατίας, συνδέθηκε με τον Όσιο Δαυίδ τον Δενδρίτη, που έζησε εκεί ως ασκητής.
Ο ναός είναι ένα από σημαντικότερα παλαιοχριστιανικά μνημεία του κόσμου.
Το υπέροχο ψηφιδωτό της κόγχης, που απεικονίζει αγένειο τον Ιησού, βρίθει συμβολισμών, αναφερόμενο μεταξύ άλλων στους τέσσερις Ευαγγελιστές. «Το λιοντάρι είναι ο Μάρκος, το βόδι ο Λουκάς, ο αετός είναι ο Ιωάννης και η ανθρωπόμορφη μορφή, σαν άγγελος, είναι ο Ματθαίος» εξηγεί ο ιερέας της Μονής, πατέρας Γεώργιος Βλέτσης.
«Θεωρείται παλαιότερο και από τα διάσημα ψηφιδωτά της ιταλικής Ραβέννας» συμπληρώνει ο πατέρας Γεώργιος.
Σύμφωνα με την παράδοση, το ψηφιδωτό δύο φορές καλύφθηκε με δέρματα ζώων και σοβά, διαφυλάσσοντας τη μορφή του, και προστατεύοντάς το από τις εικονομαχίες και την Τουρκοκρατία, όταν είχε μετατραπεί σε τζαμί.
Ο πατέρας Γεώργιος, 60 ετών, υπηρετεί τον Ναό από το 2023, συνδέεται όμως με αυτόν ήδη από τα φοιτητικά του χρόνια. Τον ρωτήσαμε πώς βιώνει το Πάσχα εδώ.
«Αισθάνεσαι να σε συνεπαίρνει η παράσταση του Χριστού, αλλά και η αίσθηση ότι σε αυτόν το χώρο, κάτω από αυτήν την αψίδα, πέρασαν τόσοι άνθρωποι και οι προσευχές τους είναι σαν να έχουν εμποτίσει τους τοίχους, την ίδια την ατμόσφαιρα. Πραγματικά την προσευχή την αισθάνεσαι».
Έχουν αρχίσει να συγκεντρώνονται πλέον οι πρώτοι πιστοί για την Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία. Ο πατέρας Γεώργιος καλωσορίζει τους πάντες με το όνομά τους. «Για τους ανθρώπους εδώ, ο ναός είναι προέκταση του σπιτιού τους» μας λέει χαμογελώντας.
Δεύτερη στάση του πασχαλινού μας οδοιπορικού ο Ιερός Ναός του Αγίου Νικολάου των Ορφανών, ανάμεσα στις οδούς Ηροδότου και Αποστόλου Παύλου. Κι αυτός κρυμμένος, πίσω από έναν πέτρινο τοίχο και μια μικρή, μισάνοιχτη αυλόπορτα.
Μπαίνοντας στην αυλή αντικρίζουμε έναν μικρό παράδεισο, σμιλεμένο με προσοχή και αγάπη. Ελιές, πεύκα, θάμνοι και ανθισμένα λουλούδια δημιουργούν μια σχεδόν μοναστηριακή ηρεμία.
Η πινακίδα έξω από την κεντρική είσοδο μαρτυρά πως η εκκλησία χτίστηκε το 1300 και αναγράφει πως ανήκει στον τύπο του μονόχωρου ναού με περίστωο, διατηρώντας ένα από τα σημαντικότερα ζωγραφικά σύνολα της παλαιολόγειας εποχής στην πόλη. Η ονομασία “των Ορφανών” πιθανότατα οφείλεται στο ότι ο κτήτορας, Νικόλαος Κυρδινιάρης, φρόντιζε ορφανά παιδιά.
Από το εσωτερικό του ναού ακούγονται αχνά οι ψαλμοί της Προηγιασμένης Θείας Λειτουργίας, που τελείται τις Τετάρτες και Παρασκευές της Σαρακοστής. Το λιβάνι πλημμυρίζει την είσοδο και το θερμό φως από τα κεριά τρεμοπαίζει, φωτίζοντας τις εκθαμβωτικές αγιογραφίες.
Ανάμεσα στους πιστούς ξεχωρίζει ένα ζευγάρι φανερά ξένων, οι οποίοι σηκώνονται και κάθονται ευλαβικά, ακολουθώντας πιστά το τυπικό.
Μετά το τέλος της λειτουργίας καθόμαστε μαζί στην αυλή, σε ένα παγκάκι κάτω από τη σκιά μιας ελιάς. Η Van και ο Quang Nquyen είναι από την Ολλανδία, με καταγωγή από το Βιετνάμ. Ταξίδεψαν στη Θεσσαλονίκη με αφορμή τις δύο Επιστολές προς Θεσσαλονικείς του Αποστόλου Παύλου. Είναι η δεύτερη λειτουργία που παρακολουθούν στην πόλη, και η Van λέει ότι η εμπειρία εδώ είναι πιο «μυστικιστική και πνευματική».
Οι ίδιοι είναι Ρωμαιοκαθολικοι και τους ρωτώ τι τους φέρνει σε μια Ορθόδοξη λειτουργία.
«Είναι ένα μέρος με ιστορία σχεδόν χιλίων χρόνων, με μάρτυρες που πέθαναν για τις πεποιθήσεις τους. Είναι πολύ ιδιαίτερο συναίσθημα να γίνεσαι κι εσύ μέρος αυτής της ιστορίας» απαντά o Quang.
Στη διασταύρωση των οδών Εγνατία και Παλαιών Πατρών Γερμανού, βρίσκεται άλλος ένας ναός της βυζαντινής Θεσσαλονίκης, σχεδόν κρυμμένος στον σύγχρονο αστικό ιστό της πόλης, από τους πιο μικρούς και ιδιαίτερους της Θεσσαλονίκης: ο Ιερός Ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού.
Από το 1351 στέκεται εδώ, λειτουργώντας σχεδόν αδιάκοπα ανά τους αιώνες. Για χρόνια έμενε κλειστός και σιωπηλός, λόγω των εκτεταμένων εργασιών αναστήλωσης και συντήρησης μετά τον μεγάλο σεισμό του 1978. Ο τρούλος του υπέστη τις σοβαρότερες ζημιές και παραμένει μέχρι και σήμερα κεκλιμένος.
Ο ναός, τον οποίο μαθαίνω αργότερα ότι οι παλαιοί Θεσσαλονικείς αποκαλούσαν «Σωτηράκη», ανοίγει ένα μοναδικό παράθυρο στο ιστορικό ανάγλυφο της πόλης, τότε που οι δρόμοι ήταν πιο χαμηλά και η σκιά του ναού έπεφτε αβίαστα στο χώμα. Χρειάζεται να κατεβούμε περίπου δεκαπέντε σκαλοπάτια για να φτάσουμε στο προαύλιο. Τα πέτρινα τοιχώματα που τον περικλείουν υψώνονται σαν προστατευτικό φρούριο, απομονώνοντάς τον οπτικά. Νιώθεις εκεί σαν να μην βρίσκεται πια στην καρδιά της πόλης.
Πλάι στην είσοδο, η εικόνα της Παναγίας στολισμένη με άνθη από τους Χαιρετισμούς της Σαρακοστής προσκαλεί τους πιστούς σε προσκύνημα. Μέσα στον ναό, συναντάμε τον Κωνσταντίνο Αλεξόπουλο, 32 ετών, υποψήφιο διδάκτορα στο Τμήμα Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου. Είναι μέλος μιας μικρής ομάδας εθελοντών που κρατούν τον ναό ζωντανό, ανοίγοντας τις πόρτες του προς τους επισκέπτες, που άλλοτε μυούνται στην ιστορία του χώρου και άλλοτε προσφέρουν πληροφορίες για τις ώρες λειτουργίας.
«Την περίοδο των συντηρήσεων, μετά τον σεισμό βρέθηκε νόμισμα σφηνωμένο στον τρούλο, που τεκμηριώνει την ημερομηνία ανέγερσης του ναού» λέει ο Κωνσταντίνος.
Καθώς παρατηρούμε το εσωτερικό του ναού, ο Κωνσταντίνος επισημαίνει πως στον τρούλο σώζονται τοιχογραφίες της ίδιας εποχής, «από τα τελευταία υπολείμματα Παλαιολόγειας τέχνης πριν από την πτώση της πόλης».
Στον τρούλο απεικονίζεται ο Χριστός σε μορφή Ανάληψης, περιτριγυρισμένος από αγγέλους. Μαζί με την εκκλησία της Αγίας Σοφίας και της Παναγίας των Χαλκέων είναι η μόνη άλλη εκκλησία της πόλης που αποτυπώνει των Χριστό σε αυτήν τη μορφή.
Όσο μιλάμε, επισκέπτες μπαινοβγαίνουν. Κάποιοι προσκυνούν, άλλοι ρωτούν για την ιστορία του μνημείου και άλλοι για το αν θα τελεστεί λειτουργία την Ανάσταση.
«Φέτος τυχαίνει να συμπίπτει το Ορθόδοξο με το Ρωμαιοκαθολικό Πάσχα και βλέπουμε πολλούς καθολικούς να επισκέπτονται αυτές τις μέρες» παρατηρεί ο Κωνσταντίνος.
«Υπάρχει μεγαλύτερη κατάνυξη την περίοδο του Πάσχα, κόσμος που έρχεται να ανάψει ένα κεράκι, να υποδεχτεί την Ανάσταση του Κυρίου και να προσευχηθεί».
Διαβάστε επίσης
- Δήμητρα Κεχαγιά
- Τίνα Αντωνάκου
- Νατάσα Καραθάνου
- Αντώνης Ρεπανάς
