Από το νερό το παν: Ανακαλύπτοντας τις οθωμανικές κρήνες τής Άνω Πόλης
Οδοιπορικό σε εννέα μοναδικά αλλά παραμελημένα μνημεία της πόλης
- Μίρκα Κάρρα
- Αλέξανδρος Αβραμίδης
- 29/5/2025
Ξεκινήσαμε ένα απόγευμα Παρασκευής με μια φωτογραφική μηχανή κι έναν χάρτη για ένα κυνήγι θησαυρού ― να ανακαλύψουμε τις οθωμανικές κρήνες της Θεσσαλονίκης στην Άνω Πόλη και τις συναρπαστικές ιστορίες αυτών των πολύτιμων, αλλά παραμελημένων μέχρι σήμερα, αρχιτεκτονικών μνημείων της πόλης.
Την οθωμανική περίοδο, η Θεσσαλονίκη είχε μεγάλο αριθμό κοινόχρηστων βρυσών σε κάθε της γειτονιά. Το νερό είναι κρίσιμο στοιχείο της οθωμανικής παράδοσης και ισλαμικής πίστης, ενώ οι δημόσιες κρήνες λειτουργούσαν μεταξύ άλλων ως χώροι κοινωνικής συνάθροισης και η ανέγερσή τους λογιζόταν ως πράξη θρησκευτικής ευσέβειας και κοινωνικής ευθύνης. Παραμελημένες οι περισσότερες παρά την ιστορική και πολιτιστική τους σημασία, προσβλέπουν στο πρόγραμμα αποκατάστασης που ανακοίνωσαν πρόσφατα ο Δήμος Θεσσαλονίκης και το υπουργείο Πολιτισμού.
Η πρώτη κρήνη που επισκεφτήκαμε βρίσκεται στην οδό Ολυμπιάδος 75, στην περιοχή του Προφήτη Ηλία. Παρότι μοιάζει παρατημένη, διατηρεί τη δική της αρχοντιά. Τα χαραγμένα λουλούδια και η μαρμάρινη επιγραφή αφηγούνται την ιστορία ενός μνημείου που μετακινήθηκε για να περάσει από εκεί ο δρόμος. Λέγεται ότι η αρχική της θέση ήταν ο τοίχος του σπιτιού του Kor Aga (τυφλού αγά), Οθωμανού αξιωματούχου ή επιφανή πολίτη της Θεσσαλονίκης. Το κτήριο που τη στήριζε κατεδαφίστηκε, εκείνη, όμως, σώθηκε.
Στάση δεύτερη στο Τσινάρι. Η γνωστή ταβέρνα ήταν μισογεμάτη, ο πλάτανος (στα τουρκικά «τσινάρ») έριχνε πλατιά τη σκιά του, ενώ σε μια γωνιά του δρόμου στέκει μια καλοδιατηρημένη κρήνη στη διασταύρωση Aλ. Παπαδόπουλου με Κλειούς.
Ήταν πέτρινη, με αψιδωτό σχήμα και μια μαρμάρινη σαρκοφάγο, ως λεκάνη, που χρησιμοποιούνταν για τη συλλογή νερού ή για το πότισμα των ζώων. Πάνω της βλέπουμε ένα βυζαντινό ανάγλυφο. Η κρήνη έχει πάψει να προσφέρει νερό.
Η κατασκευή κοινόχρηστων κρηνών αποτελούσε ιερό καθήκον κάθε εύπορου μουσουλμάνου. Οι σεμπιλχανέδες, όπως λέγονταν, χτίζονταν κοντά σε σταυροδρόμια και πολυσύχναστα μέρη από σουλτάνους και ανώτερους αξιωματούχους. Ο Μουράτ Β’, ο πορθητής της Θεσσαλονίκης το 1430, λέγεται ότι κατασκεύασε είκοσι δημόσιες βρύσες, όπως αυτή στο Τσινάρι.
Συνεχίζουμε την ανηφόρα για την επόμενη κρήνη. Στέκεται στο πλάι της οδού Δημητρίου Πολιορκητού, τότε Cinarli Medrese, κοντά στη διασταύρωση με Πηλέως. Τα σημάδια του χρόνου και των ανθρώπων είναι εμφανή.
Κι όμως, κάποτε κάποιος τη στόλισε και τη φρόντισε. Εκείνο το χέρι που της προσέθεσε δύο μικρά λουλούδια, εκεί που παλιά έστεκαν τα φανάρια που βοηθούσαν τους περαστικούς να βρουν τον προσανατολισμό τους ή εκεί που έβαζαν τα κύπελλα για να ξεδιψάνε. Πιθανολογείται ότι είναι η κρήνη του Σελίμ ή αλλιώς Yanik Cinar (Καμμένου Πλατάνου).
Σήμερα δεν προσφέρει πια νερό, αλλά έχει μια μικρή πέτρινη εσοχή δίπλα της, με ένα παγκάκι κι ένα πέτρινο τραπέζι. Είχα δει ένα ζευγαράκι εκεί μια φορά, γελούσε γαργαριστά κάτω από τη σκιά του πλατάνου.
Οι κοινόχρηστες κρήνες έπαιρναν νερό από το υδραγωγείο και τα ρεύματα του Χορτιάτη. Γέμιζαν τη δική τους δεξαμενή στο πίσω μέρος, και η βρύση μπροστά κατέληγε συνήθως σε μια γούρνα. Ήταν καλυμμένες με θολωτή κατασκευή και εσωτερικά επιχρισμένη με κουρασάνι (παλαιού τύπου κονίαμα).
Οι παλαιότερες κατασκευές είναι λίθινες, ενώ στις περιπτώσεις που ο κτήτορας ήταν πλούσιος, κατασκευάζονταν από μάρμαρο, και στην πρόσοψή είχαν επιγραφές με το όνομά του ή αποσπάσματα από το Κοράνι. Όπως αυτή που βρήκαμε στην Οδό Ακροπόλεως 45, μεταξύ των οδών Σταγείρων και Ξενοκράτη. Πρόκειται για την κρήνη Ναμίκα Χανίμ, γνωστή και ως «κόκκινη κρήνη» λόγω του χρώματος των τούβλων της.
Είναι η πιο καλοδιατηρημένη που συναντήσαμε, με λειτουργική βρύση. Στη μαρμάρινη, ιδρυτική της επιγραφή γράφει, σύμφωνα με τον Βασίλη Δημητριάδη, πρώην διευθυντή του Ιστορικού Αρχείου Μακεδονίας της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών: «Από το νερό το παν. Είναι η βρύση της μακαρίτισσας Namika Hanim, εγγονής του Μουφτή Ibrahim Bey. Παράκληση για μια προσευχή για την ψυχή της. Έτος 1328 (1910)». Ο μουφτής που έφτιαξε τη βρύση για την εγγονή του, έφυγε το 1912 από τη Θεσσαλονίκη ως πρόσφυγας.
Η κρήνη στην οδό Τιμοθέου στη διασταύρωση με Λυσία, πάνω από το ναό του Οσίου Δαυίδ, βρισκόταν στη συνοικία Suluca, που πήρε το όνομά της από το άφθονο νερό που έτρεχε στην περιοχή. Ιδρυτής της ήταν κάποιος Haci Mehmed. Αν και έχει βανδαλιστεί, είδαμε με χαρά ότι ακόμα η βρύση της τρέχει γάργαρο νερό.
Συνεχίσαμε για την πλατεία στη συμβολή των οδών Ευρυμέδοντος με Ηρακλείτου. Εκεί νιώθεις μια παράξενη γαλήνη, λες και βρίσκεσαι σε κάποιο χωριουδάκι. Τη συγκεκριμένη κρήνη πρέπει να ξέρεις πού να την αναζητήσεις και να πάρεις άδεια για να την δεις, καθώς δεν βρίσκεται σε κοινόχρηστο χώρο αλλά στην αυλή μιας πολυκατοικίας. Μία ένοικος μάς φώναξε ενώ μιλούσε στο τηλέφωνο: «Ελάτε παιδιά, ελάτε». «Έχουμε μια κρήνη στον κήπο μας!» εξήγησε χαμογελαστή στον συνομιλητή της.
Είναι πέτρινη, με σχήμα τόξου και ρηχό βάθος. Στην εσοχή υπάρχουν γλάστρες με λουλούδια. Ο καρφωμένος σταυρός την κάνει να μοιάζει με μικρό προσκυνητάρι. Η ταράτσα της χρησιμοποιείται πλέον ως εξώστης.
Μέχρι το 1990 λειτουργούσε εκεί ένα μπακάλικο. Η κρήνη είναι γνωστή ως Aci Çeşme ή Πικρή Βρύση. Ήταν η βρύση της γειτονιάς, εκεί όπου μαζεύονταν οι νοικοκυρές για να πουν τα νέα τους. Λένε ότι εκεί κοντά βρισκόταν και το τέμενος Haci Mumin.
Οι οθωμανικές κρήνες ανεγείρονταν συχνά κοντά σε τεμένη και τζαμιά, για να πλένονται οι πιστοί πριν από την προσευχή. Το νερό είναι σύμβολο ζωής, σεβασμού και ευγνωμοσύνης στο Ισλάμ, θρησκεία που γεννήθηκε στην έρημο της Αραβίας.
Η κρήνη εντός των οδών Παλληκαρίδη και Καραδήμου. Ο Εσ-Σεγίντ Νουμάν Πασάς την είχε αφιερώσει στη μνήμη της μητέρας του την περίοδο 1754-1755.
Προχωρήσαμε και μπήκαμε εντός του Επταπυργίου, στη διασταύρωση των οδών Παλληκαρίδη και Καραδήμου, εντός της Ακροπόλεως, όπου κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας ζούσαν μόνο Τούρκοι, στο συνοικισμό Kucuk Selanik, που σημαίνει Μικρή Θεσσαλονίκη. Εκεί βρήκαμε τη διπλή κρήνη με τις τρεις όψεις, απέναντι από τα ερείπια ενός παλιού λουτρού.
Από τη μαρμάρινη επιγραφή έχει μεταφραστεί ότι ο Εσ-Σεγίντ Νουμάν Πασάς, διοικητής της Θεσσαλονίκης και γνωστός για τη σκληρότητά του, είχε αφιερώσει αυτή τη βρύση στη μνήμη της μητέρας του, Φατμά Χανίμ, την περίοδο 1754-1755. Σε σχετικά κοντινή απόσταση λέγεται ότι βρισκόταν το Cami Atik ή Eski Cami, το τζαμί της περιοχής.
Συνεχίσαμε εντός της ακρόπολης, στην οδό Εράσμου. Η διπλή κρήνη έχει κριθεί διατηρητέα, και φαίνεται ότι αποτελούσε συνέχεια ενός τείχους. Στην περιοχή υπήρχε το τότε τουρκικό Διοικητήριο, προτού μεταφερθεί στην σημερινή περιοχή του Διοικητηρίου, καθώς και το τέμενός του, Divan Mescid.
Λέγεται ότι η κρήνη αυτή βρισκόταν στη μία πλευρά του αυλόγυρου του τεμένους, ενώ η άλλη μεριά, στραμμένη στον δρόμο, εξυπηρετούσε τους κατοίκους της συνοικίας.
Στον ακάλυπτο χώρο, απέναντι από την οδό Ανθέων 2, έξω από την Ακρόπολη (παλιά ονομασία ‘’Ροδοχώρι’’ ή ‘’Χίλια Δένδρα’’), βρίσκεται η τελευταία κρήνη που επισκεφτήκαμε. Διπλής όψης, θαμμένη μέχρι τη μέση, ανάμεσα στις αυλές σπιτιών, στολισμένη με κισσούς και φυλλωσιές. Σαν το μυστικό της γειτονιάς. Αποτελούσε, μάλλον, τμήμα κάποιου θρησκευτικού, μουσουλμανικού συγκροτήματος στο κοντινό τουρκικό νεκροταφείο.
Διαβάστε επίσης
- Δημήτρης Αραβαντινός
- Χρίστος Ζαφείρης
- Αναστασία Misbach
- Δήμητρα Κεχαγιά
