Στη Μακεδονία, έφτιαχναν μπύρα και τραχανά από το 3.000 π.Χ.

Πώς επιστήμονες του ΑΠΘ ζωντανεύουν την κουζίνα της προϊστορικής Ελλάδας

Η διεπιστημονική ομάδα Plantcult μάς ξενάγησε σε ένα ταξίδι αρχαιοβοτανικών γεύσεων της προϊστορικής Ελλάδας. Χνάρια από τη διατροφή ανθρώπων που ζούσαν χιλιάδες χρόνια πριν, τα οποία διατηρούνται μέχρι σήμερα στις συνταγές και τις κουζίνες μας.

Μια Κυριακή του Μαΐου, στον τρίτο όροφο του Κέντρου Διεπιστημονικής Έρευνας και Καινοτομίας (ΚΕΔΕΚ) στη Θέρμη, πλάι σε drones, μικροδορυφόρους και άλλες τεχνολογίες αιχμής, ο χώρος μυρίζει πλιγούρι και τραχανά. Πειραματικοί φούρνοι από πηλό και άχυρο, μια χούφτα από απανθρακωμένα σταφύλια και μπολάκια με κόκκους από σιτηρά, μας ταξιδεύουν σε γεύσεις απροσδόκητα οικείες.

«Είναι πραγματικά εντυπωσιακό ότι συστατικά της προϊστορικής διατροφής τα τρώμε μέχρι σήμερα» λέει η Τάνια Βαλαμώτη, αναπληρώτρια καθηγήτρια του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ και επικεφαλής της ομάδας PlantCult, όταν τη συναντήσαμε στις «Ανοιχτές Θύρες» της πρωτοβουλίας «ΑΠΘ την Κυριακή».

Μαζί με επιστημονικούς συνεργάτες από άλλες χώρες της Ευρώπης, η ομάδα ανακαλύπτει και μελετά αρχαιοβοτανικό υλικό από ανασκαφές της προϊστορικής Ελλάδας, αλλά και σε θέσεις στην Αυστρία, την Ελβετία και την Ισπανία. Στόχος τους, να ανασυνθέσουν τις διατροφικές συνήθειες και πρακτικές του παρελθόντος και να προσθέσουν πολύτιμες ψηφίδες στο μωσαϊκό της πολιτισμικής μας κληρονομιάς.

Πρόκειται για την πρώτη ερευνητική ομάδα ελληνικού πανεπιστημίου στον τομέα της Αρχαιολογίας που εξασφάλισε χρηματοδότηση (1,9 εκατ. ευρώ) από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας (ERC). Το έργο της ομάδας παρήγαγε πλήθος δημοσιεύσεων, άρθρων και βιβλίων ανοιχτής πρόσβασης.

Φακές, μπιζέλια, κουκιά και φάβα στη Βόρεια Ελλάδα

«Γουδιά και γουδοχέρια που εμφανίζονται από το 13.000 π.Χ. στη Μέση Ανατολή, είναι γαστρονομικά εργαλεία που τα βλέπουμε στις κουζίνες και σήμερα» μας λέει η κ. Βαλαμώτη.

Σε ανασκαφές στη Βόρεια Ελλάδα εντόπισαν φακές, μπιζέλια, κουκιά και φάβα. Μονόκοκκο και δίκοκκο σιτάρι από τη Νεολιθική εποχή, σπέλτα και κριθάρι λίγο μεταγενέστερα. Λινάρι, βελανίδια, άγρια αχλάδια, βατόμουρα και σύκα. Και φυσικά, πλιγούρι και τραχανά, γεύσεις απλές και ιερές, χαραγμένες από τις γιαγιάδες των αιώνων στις ζωντανές μνήμες κάθε επόμενης γενιάς.

Από την Κίνα στο Αιγαίο

Σε ένα μικρό ξύλινο μπολ, κρυμμένο κάτω από τα βελανίδια, η κ. Βαλαμώτη μάς δείχνει ένα εύρημα έκπληξη: το κεχρί. Ένα δημητριακό σε μορφή σπόρου, που εξημερώθηκε στην Κίνα και θυμίζει λίγο την κινόα, συστατικό πασίγνωστο σήμερα στις πιο hipster κουζίνες ως υπερτροφή χωρίς γλουτένη, αλλά είδος εξωτικό στην προϊστορική Ελλάδα.

«Έπρεπε να διασχίσει ολόκληρη τη διαδρομή από την Κίνα, τις στέπες της Κεντρικής Ασίας, για να φτάσει στην Ευρώπη» λέει με φανερό ενθουσιασμό η κ. Βαλαμώτη. Εξηγεί πως αποτελεί ακόμα ερωτηματικό για τους επιστήμονες το πότε ακριβώς εμφανίζεται το κεχρί στην Ευρώπη. Στην Ελλάδα, πάντως, έχουμε μία από τις πρωιμότερες εμφανίσεις του, στη Σκάλα Σωτήρος στη Θάσο, το 1.500 π.Χ.

Ουσίες κι οινοπνεύματα της προϊστορίας

Εκτός από ευρήματα δημητριακών και απανθρακωμένων φρούτων, η ομάδα PlantCult εντόπισε και αφεψήματα της προϊστορίας. Στον αρχαίο οικισμό Ντικιλί Τας κοντά στην Καβάλα εντόπισαν κουκούτσια σταφυλιού με τη φλούδα πατημένη από το 4.300 π.Χ. Ένδειξη ότι εκεί δημιουργήθηκε το παλαιότερο κρασί της Ευρώπης, όπως επιβεβαιώθηκε και από αναλύσεις που έκαναν σε αγγεία από την ίδια περιοχή.

Σε δύο θέσεις, στην Άργισσα Θεσσαλίας και στο Αρχοντικό των Γιαννιτσών, βρέθηκαν σε σπίτια σπόροι βύνης. Η παρουσία τους, σε συνδυασμό με κεραμικά κύπελλα και ειδικά τοιχώματα εντός των οποίων βρέχονταν οι σπόροι για να φυτρώσουν, αποτελούν σαφείς ενδείξεις πρώιμης παραγωγής μπύρας γύρω στο 1.600-1.800 π.Χ.

Πειραματικά εργαλεία

Στην άλλη γωνία του πειραματικού εργαστηρίου στο ΚΕΔΕΚ, ο μεταπτυχιακός φοιτητής Αλέξανδρος Κατέρης μάς ξεναγεί στα πειραματικά τριπτήρια της Μεσολιθικής εποχής. Ογκώδεις λίθοι άλεσης, που πιθανολογείται πως βρίσκονταν σε κοίτες ποταμών και χρησιμοποιούνταν με παλινδρομικές κινήσεις για τη σύνθλιψη σπόρων. Μια γωνιά ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα για τους μικρούς επισκέπτες, που με επιμονή προσπαθούν να «αλέσουν» το σιτάρι.

Ο Αλέξανδρος επισημαίνει πως «τα εργαλεία αυτά εμφανίζονται σποραδικά από τη Μεσολιθική εποχή και η χρήση τους εντείνεται κατά τη Νεολιθική εποχή και την εποχή του Χαλκού».

Δίπλα του, η Ιωάννα Παπαϊωάννου παρουσιάζει πειραματικά φουρνάκια φτιαγμένα από πηλό και άχυρο, που χρησιμοποιούνταν για το μαγείρεμα του φαγητού. Αν και σπάνια βρίσκονται ακέραιες εστίες στις ανασκαφές, οι ανακατασκευές βασίζονται σε σωζόμενα τμήματα, επιτρέποντας, έτσι, την ανασύνθεση των μαγειρικών πρακτικών.

Μαγειρικά σκεύη, πήλινα δοχεία και αποκόμματα από αρχαία αγγεία που τοποθετούνται σε τζαμάκια για να αναλυθούν κάτω από το μικροσκόπιο, συμπληρώνουν το παζλ μιας κουζίνας χωρίς ρεύμα, αλλά με εντυπωσιακή τεχνική αρτιότητα.

Το ΑΠΘ στην αιχμή της επιστήμης

Στον ίδιο χώρο, συνολικά 24 επιστημονικές ομάδες του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) γιόρτασαν τα 100 χρόνια του ιδρύματος, παρουσιάζοντας ένα εντυπωσιακό μείγμα τεχνολογίας και καινοτομίας.

Εργαστήρια υψηλής τεχνολογίας, αεροπλάνα με αυτόματους πιλότους και μικροδορυφόροι που εκτοξεύονται με πυραύλους για την καταγραφή της ατμόσφαιρας, έδειξαν ότι το ΑΠΘ βρίσκεται στην αιχμή της επιστήμης.