Φωτογραφική συλλογή Ασσαέλ
«Όταν αναγνώρισα τον πατέρα μου στην Πλατεία Ελευθερίας, μου κόπηκαν τα πόδια»
- Σοφία Χριστοφορίδου
- Αλέξανδρος Αβραμίδης
- 27/1/2025
Άγνωστες φωτογραφίες της κατοχικής Θεσσαλονίκης μέσα από τον φωτογραφικό φακό των ίδιων των Γερμανών κατακτητών φέρνει στο φως η Συλλογή Ασσαέλ, που παρουσιάζεται για πρώτη φορά στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Κάθε χρόνο χιλιάδες επισκέπτες του «Μνημείου για τους Δολοφονημένους Εβραίους της Ευρώπης» στο Βερολίνο βλέπουν σε κεντρική θέση μια φωτογραφία που τραβήχτηκε στη Θεσσαλονίκη τον Ιούλιο του 1942 από τον φωτογράφο της γερμανικής προπαγάνδας Walter Dick. Η φωτογραφία απεικονίζει τα γεγονότα του «Μαύρου Σαββάτου» της Θεσσαλονίκης.
Στις 11 Ιουλίου του 1942 οι Γερμανοί συγκεντρώνουν 9.000 Θεσσαλονικείς Εβραίους για να τους καταγράψουν και στη συνέχεια να τους στείλουν για καταναγκαστική εργασία. Κάτω από τον καυτό καλοκαιρινό ήλιο, οι Ναζί τους υποχρεώνουν σε εξευτελιστικά γυμνάσια και μαστιγώνουν όσους τολμούν να μην υπακούσουν. Κάποιοι λιποθυμούν, άλλοι αφήνουν την τελευταία τους πνοή εκεί, στην Πλατεία Ελευθερίας. Μέχρι σήμερα οι φωτογραφίες από το «Μαύρο Σάββατο» που φυλάσσονται στα γερμανικά ομοσπονδιακά αρχεία ήταν οι μόνες που γνωρίζαμε.
Όμως αποδείχτηκε ότι υπήρχαν κι άλλες… Οι άγνωστες αυτές φωτογραφίες από την Πλατεία Ελευθερίας διασώθηκαν, εντελώς τυχαία, από τον συλλέκτη και ερευνητή της τοπικής ιστορίας της Θεσσαλονίκης Ανδρέα Ασσαέλ. Μάλιστα, η τύχη τού επεφύλαξε και ένα σπάνιο τεκμήριο, με μεγάλη συναισθηματική αξία για τον ίδιο.
Το 2010 ο κ. Ασσαέλ βρισκόταν στην πόλη Κέμνιτς της πρώην Ανατολικής Γερμανίας, αναζητώντας στις τοπικές αγορές των παλαιοπωλών φωτογραφίες και έγγραφα από την περίοδο της Κατοχής.
«Ήταν 4:30-5:00 το πρωί. Βλέπω ένα φορτηγάκι ανατολικού τύπου γεμάτο πράγματα. Τον ρωτώ αν έχει κάτι από την Κατοχή. Μου λέει επί λέξει: “Έχω φωτογραφίες από τη Θεσσαλονίκη”. Άρχισε να ψάχνει ανάμεσα στα πράγματα, μέχρι που βρήκε ένα κουτί παπουτσιών. Το κουτί είχε κολλημένο έναν φάκελο που έγραφε “Πολεμικές φωτογραφίες από την Ελλάδα”. Στην πρώτη φωτογραφία που τράβηξα μέσα από τον φάκελο είδα τον πατέρα μου. Αμέσως τον αναγνώρισα. Μου κόπηκαν τα πόδια!» θυμάται ο κ. Ασσαέλ.
Εκείνο το πρωί της 11ης Ιουλίου 1942, ο πατέρας του, Φρέντυ Ασσαέλ, είχε φτάσει από τους πρώτους στην Πλατεία Ελευθερίας. «Ο μπαμπάς μου μιλούσε για την Κατοχή με λεπτομέρειες. Μου έλεγε ότι εκείνη την ημέρα έφαγε το ξύλο της ζωής του από τον Παπαναούμ. Κλωτσιές, μπουνιές…» αφηγείται ο Ανδρέας Ασσαέλ. Ο Παπαναούμ ήταν διαβόητος αντισημίτης, πράκτορας των Γερμανών, ο οποίος πλούτισε από τις εβραϊκές περιουσίες, όπως περιγράφει στο βιβλίο του “Έλληνες εναντίων Ελλήνων” ο ιστορικός Στρατός Δορδανάς.
Περίπου δύο εβδομάδες μετά τα γεγονότα στην Πλατεία Ελευθερίας, οι Γερμανοί συγκεντρώνουν και πάλι τους άρρενες Εβραίους, αυτή τη φορά στην πλατεία Αριστοτέλους, κι αφού τους καταγράφουν, τους στέλνουν για καταναγκαστική εργασία. Καταγεγραμμένη μόνο σε προφορικές και γραπτές μαρτυρίες επιζώντων, η «άγνωστη» αυτή συγκέντρωση στην πλατεία Αριστοτέλους τεκμηριώθηκε χάρη σε τέσσερις φωτογραφίες που εντόπισε και ταυτοποίησε ο κ. Ασσαέλ.
Οι φωτογραφίες των Εβραίων στις δύο πλατείες, λίγο πριν ακολουθήσουν αργότερα την τραγική τους μοίρα, αποτελούν μέρος της πλούσιας συλλογής του ερευνητή, μέρος της οποίας παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην έκθεση «Στιγμιότυπα κατακτητών 1941-1944. Η συλλογή Ασσαέλ» στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Στην έκθεση παρουσιάζονται φωτογραφίες που τράβηξαν Γερμανοί που υπηρέτησαν το ναζιστικό καθεστώς στη Θεσσαλονίκη.
«Οι φωτογραφίες αυτές απεικονίζουν την κατακτημένη πόλη σε συνθήκες πολέμου, υπό το πρίσμα όμως μιας ρομαντικής απόχρωσης, όπως επέβαλλε η ναζιστική προπαγάνδα, αρνούμενες να αναπαραστήσουν τη ζοφερή πραγματικότητα» αναφέρει η Δρ. Ξένια Ελευθερίου, επιστημονική υπεύθυνη του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης. «Οι φωτογραφίες των κατακτητών στη Θεσσαλονίκη μπορούν να διαμορφώσουν εκ νέου τη σχέση των πολιτών με το συγκρουσιακό παρελθόν του τόπου τους, επαναπροσδιορίζοντας τον ρόλο της μνήμης και της λήθης για τα τραυματικά γεγονότα της Κατοχής και του Ολοκαυτώματος».
Ο αυστριακός φωτορεπόρτερ Hans Wurm ήταν μέλος της μονάδας προπαγάνδας ΡΚ690, που είχε έδρα το Διοικητήριο στη Θεσσαλονίκη και είχε την ευθύνη για όλες τις κατεχόμενες περιοχές στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια.
«Φωτογράφιζε ό,τι μπορούσε να βοηθήσει το Ράιχ, για να ανεβάσει το ηθικό των Γερμανών στρατιωτών» παρατηρεί ο κ. Ασσαέλ.
Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσονται και οι φωτογραφίες των εξαθλιωμένων Άγγλων αιχμαλώτων πολέμου που διασχίζουν την οδό Εγνατία για να καταλήξουν στο Γ’ Σώμα Στρατού.
Στη συλλογή υπάρχουν και πέντε φωτογραφίες από τους βομβαρδισμούς του 1943, όταν οι συμμαχικές δυνάμεις χτύπησαν από λάθος τις παράγκες στις συνοικίες Συκιές, Βάρνα και Νεάπολη, νομίζοντας ότι στοχεύουν αποθήκες καυσίμων.
Κάποιες φωτογραφίες δείχνουν πτώματα, άλλες ανθρώπους δίπλα στα συντρίμμια της ζωής τους. Ακόμα και αυτές οι φωτογραφίες όμως λειτουργούν στο προπαγανδιστικό πλαίσιο, «δείχνουν στους Θεσσαλονικείς τι τους έκαναν οι “κακοί”σύμμαχοι» όπως λέει ο κ. Ασσαέλ.
Εκτός από τις συγκεκριμένες φωτογραφίες, οι υπόλοιπες παρουσιάζουν τη ζωή των ναζί στην κατοχική Θεσσαλονίκη περίπου σαν… εκδρομή, με ιδιαίτερο πολιτιστικό ενδιαφέρον: στρατιώτες να φωτογραφίζονται δίπλα στην Κάμαρα, να παρατηρούν ένα ψηφιδωτό στον κατεστραμμένο από την πυρκαγιά του 1917 Ναό του Αγίου Δημητρίου, να γευματίζουν ή να παρακολουθούν θεατρικές παραστάσεις στο Διοικητήριο.
Σε άλλη φωτογραφία βλέπουμε μια ομάδα ανθρώπων μέσα στη Ροτόντα, γύρω από ένα ρωμαϊκό άγαλμα. Πρόκειται για την Ηρακλειώτισσα, άγαλμα του 3ου αιώνα, που βρέθηκε στην πλατεία Δικαστηρίων, όταν οι Γερμανοί κατασκεύαζαν μια αντιαεροπορική θέση. Η φωτογραφία δείχνει την τελετή παράδοσης του αγάλματος στις αρχές της Θεσσαλονίκης.
Στην πίσω πλευρά της φωτογραφίας η λεζάντα γράφει ότι τελικά το γλυπτό μεταφέρθηκε στο Βερολίνο «κατ’ εντολή του Φύρερ». Μεταπολεμικά, η λεγόμενη «Δέσποινα της Θεσσαλονίκης» ήταν η πρώτη από τις κλεμμένες αρχαιότητες που επαναπατρίστηκαν και σήμερα εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Σε μία από τις φωτογραφίες απεικονίζεται μια οικογένεια. Πίσω της είναι γραμμένο στα γερμανικά το σχόλιο: «Ελληνική οικογένεια που βλέπει πρώτη φορά Γερμανό».
«Ποιος ξέρει, μπορεί να είναι και εβραϊκή αυτή η οικογένεια…» σχολιάζει ο κ. Ασσαέλ.
Άλλες δείχνουν σκηνές από τη ζωή στην πόλη–σε κάποια λαϊκή αγορά, στο Μπιτ Μπαζάρ, έξω από τη Μοδιάνο. Μια φωτογραφία δείχνει τη Θεσσαλονίκη στα τέλη του 1943, με την περιοχή γύρω τον Λευκό Πύργο οχυρωμένη.
«Μόνο ένας μπορεί να νικήσει και αυτοί είμαστε εμείς»: Αυτό έγραφε στην πρώτη σελίδα του πενηντασέλιδου φωτογραφικού άλμπουμ του ο γραφέας Heinrich Setschen, ο οποίος έζησε όλα τα χρόνια της Κατοχής στη Θεσσαλονίκη και είχε πλήρη γνώση όσων συνέβαιναν.
Φωτογράφιζε ερασιτεχνικά, κυρίως ξέγνοιαστες στιγμές των στρατιωτών και στιγμές της δικής του καθημερινότητας. Όμως η συλλογή Ασσαέλ φέρνει στο φως και συγκλονιστικά στιγμιότυπα που κατέγραψε ο Setschen από τον λιμό του 1942, με λεζάντες αυστηρά περιγραφικές, χωρίς ίχνος συμπόνιας:
«Πεθαμένοι από την πείνα Έλληνες θάβονται»
«Ψάχνοντας στα σκουπίδια για φαγώσιμα»
«Πεινασμένος ελληνικός πληθυσμός προσπαθεί να πάρει τρόφιμα από τρένο Γερμανών αδειούχων».
Επίσης, στο ίδιο λεύκωμα υπάρχει και μια σπάνια φωτογραφία από την αποχώρηση των Γερμανών από την πόλη.
«Δείχνει μια φάλαγγα Γερμανών με κοντά παντελονάκια, άοπλους, και τους Έλληνες να κοιτούν από τα μπαλκόνια. Δεν είχα ξαναδεί φωτογραφία από την αποχώρηση των Γερμανών, και αυτό που βλέπω δεν συνάδει με το αφήγημα ότι έγιναν μάχες στην πόλη» παρατηρεί ο κ. Ασσαέλ, ο οποίος διατηρεί στη συλλογή του περί τα 200 άλμπουμ με φωτογραφίες της παλιάς Θεσσαλονίκης.
Στις φωτογραφίες που παρουσιάζονται στο Εβραϊκό Μουσείο περιλαμβάνονται και αυτές του άλμπουμ της αρχινοσοκόμας Agnes Bieberschulte. Τραβηγμένες το 1941, απεικονίζουν την καθημερινότητα στο γερμανικό στρατιωτικό νοσοκομείο που στήθηκε σε κτίριο του Παλαιού Σιδηροδρομικού Σταθμού. Απέναντι ακριβώς ήταν ο συνοικισμός Χιρς, τον οποίο βλέπουμε σε μια σπάνια φωτογραφική λήψη.
Λίγο αργότερα, ο συνοικισμός θα μετατρέπονταν σε γκέτο, και στις 15 Μαρτίου 1943 οι κάτοικοί του θα αναχωρούσαν με το πρώτο τρένο με προορισμό το στρατόπεδο εξόντωσης Άουσβιτς- Μπίρκεναου.
Όσο για τις 15 φωτογραφίες από το «Μαύρο Σάββατο» που διασώθηκαν χάρη στον κ. Ασσαέλ, οι περισσότερες τραβήχτηκαν από τον τρομπετίστα της γερμανικής μπάντας Werner Range.
Ανακατεμένες ανάμεσα σε στιγμιότυπα από παρελάσεις, πορτρέτα δρόμου και τοπία της πόλης, σε αυτές τις σπάνιες φωτογραφίες που τραβήχτηκαν στις 11 Ιουλίου του 1942 βλέπουμε Εβραίους στην πλατεία Ελευθερίας και απέναντι, στα σκαλιά της Ιωνικής Τράπεζας και την οδό Ίωνος Δραγούμη, να εκτελούν πειθήνια τα γυμναστικά παραγγέλματα που τους δίνουν οι Γερμανοί.
Παρ’ όλα αυτά, ο κ. Ασσαέλ είναι πεπεισμένος ότι ο Range είχε μια συμπάθεια προς αυτούς που φωτογράφιζε.
«Άλμπουμ με στιγμιότυπα από το Ολοκαύτωμα είναι πάρα πολύ σπάνια, γιατί μετά τον πόλεμο τα κατέστρεψαν οι Γερμανοί. Το γεγονός ότι φύλαξε τις φωτογραφίες των Εβραίων είναι μεγάλο κατόρθωμα. Μετά τον πόλεμο έζησε στην ανατολική Γερμανία και καταλαβαίνετε ότι θα είχε συνέπειες, αν τον έπιαναν με αυτές…».
Διαβάστε επίσης
- Τίνα Αντωνάκου
- Νατάσα Καραθάνου
- Αντώνης Ρεπανάς
- Κατερίνα Καμάρα
